لیبرالیسم و محدودیت‌های عدالت

مایکل. جی. سندل (پنجم مارس ۱۹۵۳) متولد مینه­‌سوتای امریکا، یکی از برجسته­‌ترین فلاسفهٔ سیاسی معاصر امریکا و استاد دانشگاه هاروارد است. سندل دکترای خود را در سال ۱۹۸۱ از دانشگاه آکسفورد اخذ نموده و از سال ۱۹۸۰ تاکنون در دانشگاه هاروارد به تدریس فلسفهٔ سیاسی مشغول است. وی در سال ۱۹۹۹ به درجهٔ استاد تمامی در این دانشگاه نایل شد. سندل واحدی به نام «عدالت» را به صورت آنلاین تدریس می‌­‌نماید که در واقع اولین واحد درسی آنلاین دانشگاه هاروارد به شمار می‌­آید و همین مسئله بر شهرت وی در بین مردم افزوده است، برای این واحد درسی بیش از ۱۵۰۰۰ شاگرد نام­‌نویسی کرده­‌اند.

سندل به خاطر قابلیت‌­های بسیار خود در تدریس تاکنون جوایز متعددی از جمله جایزهٔ رادکلیف هاروارد را کسب نموده است. سندل تاکنون سخنرانی­‌های متعددی با موضوعاتی مثل ارزش‌های انسانی و شهروند مدرن را در کشورهای مختلف ارایه نموده است. مباحثی که وی در سخنرانی ­های خود در هاروارد مطرح می‌­ نماید، از جمله بیوتکنولوژی، شکنجه، حقوق در مقابل مسئولیت­‌ها و… هزاران دانشجو را نسبت به بحث و مطالعه در باب مسایل زندگی سیاسی مدرن مشتاق نموده است. تاکنون القابی همچون «تأثیرگذار‌ترین فرد سال در چین» و «یکه تاز بهترین معلمان دنیا» از جانب مجلات و یا برنامه‌های مختلف به سندل نسبت داده شده است.

چاپ اول کتاب «لیبرالیسم و محدودیت‌های عدالت» در سال ۱۹۸۲ و چاپ دوم آن در سال ۱۹۹۸ توسط انتشارات دانشگاه کمبریج منتشر شده است. این کتاب در واقع شناخته‌شده‌ترین اثر سندل است که مباحث جامعه‌گرایان لیبرالیسم را برای اولین بار در حوزهٔ فلسفهٔ سیاسی غرب مطرح نموده است. لیبرالیسم و محدودیت‌­های عدالت تاکنون به هشت زبان زندهٔ دنیا ترجمه شده است.

سندل، «جان رالز» و «رونالد دورکین» را لیبرال­‌های سوسیال-دموکرات می‌­‌داند. او با این ادعا که دیدگاه آن‌ها بر مبانی جمع‌گرایانه (collectivist) مبتنی است و با عناصر فردگرایی لیبرالی سازگاری ندارد آن‌ها را مورد انتقاد قرار می‌­دهد. سندل نقدی کثرت­‌گرایانه از لیبرالیسم ارایه می‌نماید و مدعیست که افراد توسط جوامع‌­شان و همین­طور الزاماتی که ناشی از عضویت در این جوامع است، ساخته می‌­‌شوند. سندل که تا حدی متأثر از نوزیک است، اعتقاد دارد که رالز فلسفهٔ سیاسی خود را بر متافیزیک غیرقابل دفاع «خود» استوار کرده است. گرچه دیگران نیز همین نقد را داشته‌­اند، اما سندل بیش از همه این انتقاد را بسط داده است.

در دیدگاه سندل، فلسفهٔ رالز، فرضیات متافیزیکِ فلسفهٔ اخلاق کانت را دارد، که طبق آن خودِ تماماً معنوی و خدایی که از محدودیت‌­های تجربی جداشده، به گونه­‌ای انگیزه­‌های خود را برای انتخاب از دست می‌­دهد.

سندل در واقع در این کتاب نسخهٔ جامعه‌ای از مکتب جامعه‌­گرایی را ارایه کرده است. جامعه­‌گرایی در واقع عکس‌العملی است در مقابل تمرکز لیبرالیسم فلسفی بر فرد. جامعه‌­گرایان بر این باورند که افراد را تنها می‌­توان به عنوان اعضای یک اجتماع شناخت و در نظر گرفت و معتقدند که اجتماع باید -اگر نگوییم تنها نقطه تمرکز- یکی از نقاط تمرکز نظریهٔ سیاست باشد. «لیبرالیسم و محدودیت­‌های عدالت» این خط را تا به آنجا ادامه می‌­‌دهد که چنانچه درون جامعه به اجتماع قدر و منزلت کافی داده شود، دیگر هیچ نیازی به داشتن نگرانی از بابت عدالت نخواهد بود. بنا بر تفکر سندل، عدالت تنها زمانی که مردم به حد کافی دغدغهٔ عشق و اهداف مشترک نداشته باشند، به عنوان یک راه چاره مطرح خواهد شد.

سندل معتقد است یک جامعهٔ لیبرال به دنبال آن نیست که طریقهٔ خاصی از زندگی را بر مردم تحمیل نماید، بلکه در پی آن است که شهروندانش را تا آنجا که ممکن است در انتخاب اهداف و ارزش­‌هایشان آزاد بگذارد. بنابراین باید طبق اصولی از عدالت اداره شود که هیچ شیوۀ از پیش ­تعیین شده­‌ای برای یک زندگی خوب را بر مردم تحمیل ننماید. اما آیا می‌­توان چنین اصولی را یافت؟ و اگر نه، پیامدهای عدالت به عنوان یک ایده‌­آل اخلاقی و سیاسی چیست؟ این‌ها سؤالاتی هستند که سندل در انتقاد نافذ خود از لیبرالیسم معاصر مطرح نموده است.

سندل لیبرالیسم مدرن را در سنت کانت قرار می‌­ دهد، و بر تأثیرگذار‌ترین نمود متأخر آن در آثار جان رالز تمرکز می‌­نماید. سندل در مهم‌ترین چالشی که پیش­روی «نظریهٔ عدالت» رالز برمی­‌شمارد، به محدودیت­‌های لیبرالیسم در خصوص مفهوم فرد در آن می‌­‌پردازد و از درکی فرا‌تر از آنچه لیبرالیسم از اجتماع ارایه می‌­نماید سخن می‌­گوید.

اطلاعات کتاب‌شناختی:
سندل، مایکل جی، لیبرالیسم و محدودیت­‌های عدالت، انتشارات دانشگاه کمبریج، ۱۹۹۸، ۲۳۱ صفحه.