گفتوگوی مگان بارتلز با سارا پارکَک، اسپیس — گاهی اوقات رصد تاریخ باستان انسان جز به مدد جدیدترین فناوریها میسّر نیست. همین نکته راهنمای سارا پارکَک در حرفهاش بوده است. او باستانشناسی است که بر دادههای سنجشازدور۱ تکیه میکند. این دادهها را هواپیماها، ماهوارهها و پهپادها جمع میکنند. دانشمندان با استفاده از مشاهدات حاصل از این سامانهها میتوانند سراغ نشانههای بصریای بروند که در روی زمین دیده نمیشوند، تا به این ترتیب، ردپاهای انسانهایی را بیابند که هزاران سال پیش از قدمگذاشتن ما به آسمان زیستهاند؛ ردپاهایی که مدتهاست از دست رفتهاند.
پارکَک در کتابش مجموعۀ حیرتآوری از کشفیات را گردآوری کرده است که مشاهده با کمک این فناوریهای پیشرفته رقم زده است. او همچنین داستانهایی از پشتپردۀ کارش میگوید. کتاب او با عنوان باستانشناسی از فضا۲ در ماه جولای منتشر شد.
از طرف اسپیس با او قراری گذاشتیم تا بیشتر یاد بگیریم. این مصاحبه قدری ویرایش شده است تا وضوح بیشتر و حجم مناسبتری پیدا کند.
اسپیس: برای آنهایی که با ایدۀ باستانشناسی فضایی آشنا نیستند، لطفاً خلاصه بگویید که این حوزه چطور به وجود آمد.
سارا پارکَک: این حوزه را میشود اینجور تعریف کرد: استفاده از انواع پلتفُرمهای مستقر در فضا یا هوا برای نقشهبرداری از نواحی باستانی روی زمین یا زیر آن، گاهی برای یافتن الگوها یا شکلها، و گاهی در جستوجوی تفاوتهای ظریف در طیف نور که به چشم ما نمیآید یعنی در طولموجهای نزدیک، متوسط و دور مادونقرمز. تعبیر «باستانشناسی فضایی» اسمِ باحالِ این حوزه است. میشود اسمش را بگذارم «تحلیل طیفی چندپیکسلی قسمت میانی تروپوسفر» تا همۀ خوانندگانتان خوابشان ببرد. پس این اسم باحالِ این حوزه است، ولی در واقع بهکارگیری فناوریهای سنجشازدور در باستانشناسی است...
حوزۀ باستانشناسی هوایی، یعنی استفاده از عکسهای هوایی برای نقشهبرداری نواحی باستانی، در اوایل دهۀ ۱۹۰۰ آغاز شد و در جنگ جهانی اول اوج گرفت که در طی آن، اولین خلبانهای ماهر نظامی با دوربینهایشان از نواحی باستانی در خاورمیانه عکس میگرفتند. بعد، افسران مافوقشان گفتند: «عجب، پس میتوانی از این ارتفاع عکس بگیری؟» الآن این کار فراگیر شده است. اما در حقیقت باستانشناسی بود که شناسایی هوایی در حوزۀ نظامی را راه انداخت. خیلیها از این ماجرا خبر ندارند. امروزه ما از فناوری نظامی سود میبریم، لذا میشود گفت که به مرور زمان این فناوری را با هم به اشتراک گذاشتهایم. ولی الآن فناوری از پلتفرمهای مستقر در فضا یا هوا به سمت چیزهایی مانند هواپیماهای بیسرنشین یا پهپادها میرود چون کنترلشان سادهتر است و هزینهشان بسیار کمتر است.
اسپیس: خُب به این سادگی هم نیست که دادههای ماهوارهای را بردارید و کار دلخواهتان را بکنید. لطفاً قدری بیشتر بگویید که فرآیند کارتان چه شکلی است.
پارکَک: پیش از آغاز هر تحقیق باستانشناختی، چون این یک علم است، کارمان را با یک
اسپیس: بین ماهوارههایی که دادههایشان را استفاده کردهاید، کدامیک محبوب شماست؟
پارکَک: خُب من چندین و چند ماهوارۀ محبوب دارم. ولی الآن به ماهوارۀ وُرد وییو وان۴ کمی بیشتر علاقمندم. دقت تصویر آن بین ۳۰ تا ۴۰ سانتیمتر است، یعنی کمتر از یک فوت. میتواند دادهها را در هر دو دسته طولموج نزدیک و متوسط مادونقرمز جمع کند. لذا میتوانید تغییرات ظریف در ویژگیهای زمینشناختی زمین در قسمتهای مختلف طیف نور را رسم کنید، که خیلی به درد باستانشناسی میخورد. ما از آن در نواحی مختلف مصر برای ترسیم نقاط باستانی استفاده کردهایم. این ماهواره یک سیستم حسگر ماهوارهای خارقالعاده دارد.
اسپیس: آیا ماهوارههای بعدیای هم هستند که الآن برای برنامههای دیگر مشغول کار باشند و شما به آنها نظر داشته باشید؟
پارکَک: رؤیایم این است که یک ماهوارۀ اختصاصی باستانشناسی داشته باشیم. اگر میلیاردری هست که الآن این مصاحبه را بخواند، لطفاً خبر داشته باشید که من چک هم قبول میکنم. با شماره تلفنم تماس بگیرید! من و همکارانم در این باره مزاح میکنیم، منتهی من واقعاً دوست دارم چیزی از جنس یک سیستم فضایی لیدار درست شود. ناسا یکی از این ماهوارهها دارد، اما دقتش بسیار پایین است. نقاط بسیاری از دنیا هست که زیر پوشش متراکم درختاناند، چه در آمریکای شمالی، یا آمریکای مرکزی، آمریکای جنوبی، جنوبشرق آسیا، یا مرکز آفریقا. منطقی نیست که با پهپاد یا هواپیما داده جمع شود. اینها را فقط میتوان برای نواحی کوچکتر استفاده کرد چون واقعاً گراناند.
اسپیس: اگر کسی به فضا علاقه داشته باشد و بخواهید او را به این کاربرد خاص فناوری فضایی علاقمند کنید، چه میگویید؟
پارکَک: خُب، اگر به فضا علاقمندید، تقریباً مطمئنم که به امکان یافتن حیات در سیارههای دیگر علاقه دارید. این یکی از موتورهای محرّک برنامۀ فضایی امروزی ما است... اگر تمدنی در سیارههای دیگر باشد، چه میشود؟ خُب، من باستانشناسم، من میدانم
اسپیس: آیا در میانمدت، تحول فضایی خاصی رُخ میدهد که به نظرتان تأثیر شگرفی بر باستانشناسی بگذارد؟
پارکَک: با سامانههای سنجش فراطیفی توانستیم صدها پهنای باند بسیار باریک را ببینیم. زمینشناسان حداقل دو دهه است که از این فناوری برای نقشهبرداری نشانههای ظریفی استفاده میکنند که نشان میدهند فلان عارضۀ زمینشناختی احتمالاً کجاست، چون همۀ چیزهای روی زمین علامتهای شیمیایی منحصربفرد خود را دارند که زمینشناسان میتوانند آن علامتها را در طیف نور ببینند. خُب، همین در مورد نواحی باستانشناسی هم صادق است، یعنی نواحی باستانشناختی هم علامتهای شیمیایی منحصربهفرد خود را دارند. پس ایدهمان این است: ما میتوانیم پایگاههای دادههایی از مناطق باستانشناسی سراسر زمین بسازیم و آنها را با این فناوری فراطیفی که ناسا ساخته است شناسایی کنیم.
اسپیس: و شما در کتابتان گفتهاید که اگر قرار باشد یک نقطه را انتخاب کنید تا باستانشناسی فضایی در آنجا بیشتر انجام شود، آن نقطه جمهوری آفریقای مرکزی است. لطفاً بگویید چرا تاریخ آن منطقه اینقدر برایتان جذاب است، و فناوری فضایی دقیقاً چگونه باستانشناسی را میسّر میکند؟
پارکَک: وقتی که امروزه یک جنگل بارانی متراکم را میبینیم، به نظرم فکر میکنیم همیشه آنجا جنگل بوده است و پیش خودمان میگوییم: «عجب، یک جنگل بارانی متراکم آنجاست. هیچکس نمیتوانسته آنجا زندگی کند». به پژوهشهایی نگاه کنید که از جایی مثل برزیل میآید، و میدانید که وضع جنگلزدایی در آنجا چقدر وخیم است، ولی جنگلزدایی به باستانشناسان امکان داده است صدها و صدها نمونه از این نقاط باستانشناختی را پیدا کنند.
همکاران آفریقاییام به من گفتهاند که جنگلهای بارانی در منطقۀ مرکزی آفریقا در ۸ یا ۹ کشور مختلف گسترده شدهاند. و همین مفهوم است که در فیلم سینمایی «پلنگ سیاه»۶
پینوشتها:
• این مطلب گفتوگویی است با سارا پارکَک و در تاریخ ۱ آگوست ۲۰۱۹ با عنوان «Peering at History from Orbit: 'Archaeology From Space' Author Talks New Book» در وبسایت اسپیس منتشر شده است. وبسایت ترجمان آن را در تاریخ ۶ شهریور ۱۳۹۸ با عنوان «باستانشناسی از فضا: چطور آینده میتواند به کشف گذشته کمک کند؟» و ترجمۀ محمد معماریان منتشر کرده است.
•• مگان بارتلز (Meghan Bartels) روزنامهنگار علم آمریکایی است که از جولای ۲۰۱۸ در اسپیس مینویسد. نوشتههای او پیش از این در نیوزویک منتشر میشدند.
[۱] Remote Sensing
[۲] Archaeology from Space: How the Future Shapes Our Past
[۳] LIDAR: نوعی سیستم تصویربرداری از راه دور که از لیزر استفاده میکند و با جمعآوری نور انعکاس یافته از محل، توانایی ساخت تصاویر سهبعدی از منطقه را دارد [مترجم].
[۴] WorldView1
[۵] شهری باستانی که در شمالشرقی دلتای رود نیل در مصر واقع شده بود [مترجم].
[۶] Black Panther
[۷] یک کشور خیالی در منطقۀ پایین صحرای آفریقا [مترجم].