پیتر آدامسون، تایمز لیترری ساپلمنت — این روزها فیلسوفان دیگر آنقدر برجسته نیستند که لقب داشته باشند. لقبها در قرون میانه رایجتر بود. هر مدرسیای۱ که سری در میان میان سرها درآورده بود لقبی داشت: بوناونتوره «دکتر ملکوتی»، آکویناس «دکتر فرشتهخو» و دونس اسکوتوس با لقب «دکتر باریکبین» شناخته میشد. در جهان اسلام هم فیلسوفان برجسته چنین افتخاری را کسب میکردند. از بین اینها، هیچکدام مناسبتر از عنوانِ «شیخالرئیس» نبود. این لقبِ ابوعلی ابنسینا (مرگ، ۱۰۳۷ میلادی) بود، کسی که تمامِ آن مدرسیهای قرونِ میانه او را به نامِ «اویسِنا» میشناختند و بدین عنوان نه فقط شناخته میشد که نامور بود. ابن سینا یکی از معدود فلاسفهای است که تبدیل به یکی از مراجعِ اساسیِ تاثیرگذاری در بسطِ فلسفهای در فرهنگی کاملاً غریبه، یعنی تمدنِ غربی، شده است. بهمحضِ ترجمۀ کارهای او به لاتین تبدیل به مرجع فکریِ فلسفۀ قرن سیزدهم شد و در فلسفه تنها ارسطو و در پزشکی، پس از ترجمۀ کتابِ قانون، تنها جالینوس از او پیشی گرفت.
در جهان اسلام تأثیرِ ابن سینا حتی از این هم عظیمتر بود. آنجا ابن سینا عملاً بهمثابۀ مرجعِ اصلیِ فلسفه جایگزین ارسطو شد و حتی واژۀ «مشائی»، که در اصل به معنای «ارسطویی» بود، به «سینوی» تغییرِ معنا داد. منتقدان و ستایشگرانِ او موافق بودند که اندیشۀ او تقریباً معادلِ خودِ فلسفه است. نقدِ «فلاسفه»، همان کاری که غزالی در تهافت الفلاسفه انجام داد، یا شهرستانی در کتابی کمتر مشهور اما با نامی زیبا المصارعات و المصارعه الفلاسفه۲، این بود که اشتباهاتِ ابن سینا و نه افلاطون و ارسطو را برشمارند و اینگونه ابن سینا با فلسفه معادل انگاشته میشد.
جدایِ از این نقدهای شدید، این همان چیزی است که ابن سینا در ذهن داشت. او آگاهانه کوشید تا با نظمدهیِ دوباره و بازاندیشیِ فلسفۀ «مشاء»، جایگزینِ ارسطو شود و از او پیشی گیرد. به همین دلیل او، به خلافِ دیگرانی مانند فارابی و ابن رشد، شرحی بر ارسطو ننوشت، بلکه رسالههای مستقل با حجم و پیچیدگیِ متفاوت آفرید. حتی در ارسطوییترین خلاصهای که در فلسفه نوشت، همانی که در ترجمۀ لاتینی از همه مشهورتر بود، هر جا که مناسب میدید از آموزههای ارسطویی فاصله میگرفت. این رساله همان کتاب شفا است، متنی چند جلدی که به همۀ حوزههای فلسفه، از جمله ریاضیات و فیزیک، پرداخته است. ابن سینا شروحِ دیگری از اندیشۀ خود نوشته است، مانند نجات (که کم و بیش نسخۀ کوتاهشدهای از شفا است) و اشارات و تنبیهات، که هنوز طولانیاند اما بسیار خلاصه شده، که طراحی شدهاند تا خواننده را وادارند خود خطِ اندیشۀ پشتِ آموزهها را بازسازی کند.
آن آموزهها چه بود و چرا ابن سینا گمان میکرد که ارزشِ آن را دارند که به خاطرِ آنها از ارسطو فاصله بگیرد؟ هیچ پاسخ سادهای وجود ندارد، زیرا ابن سینا ایدههای خلاقانه و تاثیرگذاری در بسیاری از حوزهها داشت.
متفکران بعدی این ایدۀ ابن سینا را پذیرفتند که همۀ ما درکی مستقیم و عمیق از خود داریم. قرنها بعد در ایران عصر صفوی یکی از ستایشگران او، فیلسوف ایرانی، ملاصدرا، گفت که حتی حیوانی غیر از انسان هم، اگر مانند انسان معلق خلق شود، قادر به درکِ خود خواهد بود. در واقع وجود در مرکز آموزههای صدرا بود و این هم یکی از مواریث ابن سینا به حساب میآید. بازبینی مابعدالطبیعۀ ارسطو به مثابۀ مطالعۀ وجود حوزۀ دیگری بود که در آن ابن سینا تأثیر عظیمی داشت. ابن سینا بین دو نوع از وجود تمایز قائل شد: وجود در جهانِ واقعی یک چیز است و وجود در ذهن چیزی دیگر؛ وجودِ امکانی یک چیز است و وجودِ ضروری چیزی دیگر. هر دوِ این تمایزها در نوشتههای مابعدالطبیعی پساسینوی بسیار فراگیر شد.
ابن سینا وجود را در مرکز استدلال خود برای اثبات وجود خدا قرار داد و نه فقط خود ابن سینا، که حتی این استدلال هم لقب خود را دارد: برهان صدیقین. این استدلال با این ایده آغاز میشود که هر چیزی میتواند به صورت امکانی یا ضروری وجود داشته باشد. وجودِ «امکانی» به این معنا است که آن شیء میتواند وجود داشته یا نداشته باشد. به اطراف خود نگاه کنید. هر چیزی که میبینید مانند همین است، چیزی که وجود دارد اما میتوانست وجود نداشته باشد. وجود «ضروری» به این معنا است که وجود نداشتن آن مطرح نیست. به عبارت دیگر، شکی در وجود داشتن آن نیست. (در مقابل، شکی در وجود نداشتن موجودی ناممکن مانند مربع دایره نیز وجود ندارد). پرسش مرکزی اثبات ابن سینا این است که آیا چیزی به این شیوۀ «ضروری» وجود دارد یا خیر. او میخواهد بگوید که در واقع موجودی ضروری وجود دارد، اما تنها یکی، و آن خدا
این استدلال پیروان ابن سینا را دچار سردرگمی کرد. از طرفی آنها این استدلال را دوست داشتند. چگونه میتوان آن را دوست نداشت؟ نه تنها نبوغآمیز است، بلکه شهودی را به شیوهای بلیغ در خود دارد که بسیاری از خداپرستان را به سمتِ باور به وجود خدا میکشد: اینکه باید خالقی باشد و در غیر اینصورت نمیتوانیم وجود جهان را تبیین کنیم. از این جهت برهان صدیقین از برخی از برهانهای مشهور دیگر نظیر استدلال هستیشناختیِ آنسلم پیشی میگیرد. استدلال آنسلم چنین شهود فراگیری در خود ندارد و حتی متدینین هم گمان میکنند که چیزی باید در این میانه غلط باشد. از طرف دیگر، اما متفکرانِ بعدی دغدغۀ ارتباط نزدیکی را داشتند که ابن سینا بین خدا و ضرورت برقرار میکند. ابن سینا گمان میکرد که خدا باید در هر جنبهای ضروری و خالی از هر گونه امکانی باشد. در غیر این صورت، بر مبنای منطق همین استدلال، علتی مورد نیاز خواهد بود تا مرجحِ وضعیت فعلی خدا باشد، چرا که او میتوانست طور دیگری باشد.
به طور خاص، ابن سینا معتقد بود که خدا باید به صورت ازلی و ابدی علتِ وجودِ جهان باشد. اگر او از وضعیت خلقنکردنِ جهان به وضعیت خلقکردن آن برود، تنها تبیین ممکن این خواهد بود که علتی مرجحِ این وضعیتِ خدا بوده است. از نظر غزالی و دیگر متکلمان منتقد ابن سینا، این نتیجه غیر قابل پذیرش بود. آنها در عوض معتقد بودند که خدا میتواند به راحتی، بعد از خلق نکردن، اراده به خلق کند. او به عبارتی مانند ترازویی است که خود میتواند یک طرفِ خود را سنگینتر کند. اما این پاسخِ ساده مشکلاتی دیگر به وجود آورد. یکی از آنها این بود که این پاسخْ استدلال ابن سینا برای وجود خدا را بیاثر میکرد. این استدلال مستلزمِ این بود که همۀ موجوداتِ امکانی نیاز به علتی خارجی داشته باشند، اینکه همۀ ترازوها نیاز به مرجحی دیگر دارند.
پینوشتها:
• این مطلب را پیتر آدامسون نوشته است و در تاریخ ۱ آوریل ۲۰۱۹ با عنوان «Avicenna: The leading sage» در وبسایت تایمز لیترری ساپلمنت منتشر شده است. وبسایت ترجمان آن را در تاریخ ۱ آبان ۱۳۹۸ با عنوان «ابن سینا میپرسید 'چرا چیزها وجود دارند درحالیکه میتوانستند نباشند؟'» و ترجمۀ مهدی رعنائی منتشر کرده است.
•• پیتر آدامسون (Peter Adamson) استادِ فلسفۀ باستانِ متاخر و عربی در دانشگاه لودویش ماکسیمیلیانس در مونیخ است و نویسندۀ مجموعۀ کتابهای تاریخ فلسفه بدون هیچگونه شکاف (A History of Philosophy Without Any Gaps). ترجمان تاکنون مطالب متعددی از و دربارۀ پیتر آدامسون منتشر کرده است که میتوانید آنها را از «پیتر آدامسون: گزیدهای از مطالب پراکنده» دنبال کنید.
[۱] scholastic
[۲] به فارسی: کشتیگرفتن با فلاسفه [مترجم]
[۳] essentialism