عیسای تاریخ در مقابل مسیحِ ایمان

نیویورک‌تایمز — عیسی، شبانِ عاشق. پیام‌آورِ صلح و عدالت. آموزگارِ اخلاقیاتِ جهان‌شمول. عیسی، خاخام. عیسی، فیلسوف. عیسی، پیامبرِ آخرالزمانی. عیسی مسیحِ ایمان.

مردم عیسی‌های متفاوتی برساخته‌اند: دست‌کم دو قرن است که نویسندگانِ عامی و دانشگاهی اناجیلِ مسیحی را می‌کاوند تا «پسِ پشتِ» آن را بنگرند و چهره‌نگارهای از عیسی بیافرینند که تنها از روش‌های صرفاً مدرن به‌دست آمده باشد: عیسای تاریخی درتقابل با مسیحِ ایمان. رضا اصلان^۱ درکتابش غیور: زندگی و زمانۀ عیسای ناصری^۲، پیروِ همین سنتِ ستبر است؛ سنتی که بر این فرضیه مبتنی است که عیسی یک غیورِ یهودی بود، فرضیه‌ای که صدها سال است مطرح شده است؛ اینکه عیسی شورشی‌ای علیهِ رُم و کارگزارانِ محلی رُمی‌ها بود.

از کتابِ آقای اصلان با مناقشه‌ای بی‌دلیل استقبال کردند. ظاهراً برخی محافظه‌کاران از صِرفِ این ایده جریحه‌دار شده‌اند که دانشگاهیِ‌ِ مسلمانی کتابی دربارۀ عیسی نوشته است. اما این امر نباید مناقشه‌برانگیزتر از وقتی باشد که دانشگاهیِ مسیحی‌ای دربارۀ اسلام یا محمد [ص] کتاب می‌نویسد؛ واقعه‌ای که همواره رخ می‌دهد. برنهادِ آقای اصلان نیز، دستِ‌کم درمیانِ دانشگاهیانِ پژوهندۀ مسیحیتِ آغازین، مناقشه‌برانگیز نیست.

از نظرِ آقای اصلان، عیسی در ناصره زاده شد و چونان کارگرِ فقیری بالید. عیسی تا زمانِ بازداشتِ یحییِ تعمیددهنده، حواری وی بود. عیسی هم مانندِ یحیی فرارسیدنِ قریب‌الوقوعِ ملکوت خداوند را موعظه می‌کرد، که دولتی این‌جهانی و سیاسی خواهد بود که خدا یا مسح‌شدۀ او، مسیح، بر آن فرمان خواهند راند. عیسی هرگز قصدِ بنیانگذاری‌ِکلیسا نداشت و ابداً قصدِ بنیانگذاری دینِ تازه‌ای را هم نداشت. او به شریعتِ موسی، آن‌گونه که خود تفسیرش می‌کرد، وفادار بود. آقای اصلان می‌نویسد عیسی نه‌تنها دربرابرِ اربابانِ رمی به پاخاست؛ بلکه رویاروی نمایندگانِ ایشان در فلسطین نیز قرار گرفت: «کاهنانِ معبد، اشراف‌سالاری ثروتمندِ یهودی و نخبگانِ هیرودی^۳».

اصلان می‌نویسد که عیسی در هفتۀ آخرِ زندگی‌اش همراه با حواریون به صورتِ تحریک‌آمیزی، که یادآورِ ورودهای شاهانۀ وصف‌شده در کتاب‌ مقدسِ یهودی بود، به اورشلیم وارد شد و سپس دست به تطهیرِ خشونت‌آمیزِ معبد زد: چیزی شبیه به یک تئاترِ خیابانی‌ِ رادیکال، با این تفاوت که در مکانی از قداستِ برین برگزار می‌شد.

مراجعِ قدرت، که از این عمل و دیگر رجزخوانی‌های عیسی علیهِ معبد و خادمانش برانگیخته شده بودند، وی را بازداشت کردند. رمی‌ها او را به‌عنوانِ شورشی، غیور و مدعیِ‌ِ تاج‌وتختِ یهود مصلوب‌کردند. محکومیت به صلیب امری [دارایِ سابقۀ] تاریخی بود: رمی‌ها عیسی را به‌خاطر ادعایِ پادشاهی‌ِ مسیحایی‌ِ یهودیان دستگیر کردند. از آنجا که تنها سنای رم می‌توانست پادشاهانِ درونِ امپراتوری را منصوب کند، ادعای شاهی خائنانه بود و مستوجبِ بدترین نوعِ مرگ: شکنجه و صلیب.

برنهادِ آقای اصلان نه خیره‌کننده، اصیل یا آن‌چنان‌که ناشرِ کتاب مدعی است «یکسر تازه» است و نه آن‌قدرکه خرده‌گیرانش گفته‌اند غریب و ناجور است. اینکه عیسی دهقانی یهودی بود که کوشید علیهِ رمی‌ها و مشاورانِ یهودی‌شان شورش به‌راه اندازد، دست‌کم از زمانِ انتشار کتاب ِ فقره‌ها^۴، اثرِ هرمان ساموئل رایمارس^۵، که پس از مرگِ وی منتشر شده، مطرح شده است (۱۷۷۸ ـ ۱۷۷۴). مشهورترین مصداقِ این برنهاد کتابی است متعلق به سالِ ۱۹۶۷ نوشتۀ سی. جی. اف. برندون^۶، عیسی و غیوران^۷. آقای اصلان در برنهادِ اصلی خود و نیز بسیاری از جزئیات پیروِ آقای برندون است؛ اقتباسی که بهتر بود بدان اذعان می‌شد (تنها در یادداشت‌ها اشاره‌ای گذرا به آقای برندون شده است). این فرضِ بنیادین که عیسی بر آیندۀ سیاسی‌ِ اسرائیل، به‌مثابۀ ملکوتِ خداوند بر زمین، تعصب می‌ورزید، نه فرضی تازه است و نه مناقشه‌برانگیز.

(آقای اصلان دچار خطای آناکرونیسم^۸ نشده است و همچون «یوسفوس^۹» عیسی را یکی از اعضایِ جماعتِ غیوران قلمداد نکرده است. او می‌داند که این جماعت در روزگارِ عیسی وجود نداشت و بعدتر ایجاد شد. آقای اصلان «غیور» را با حروفِ کوچک به‌کارمی‌برد).

قوّتِ واقعی کتابْ معرفی‌ای است که از فلسطینِ قرن نخست به‌دست می‌دهد؛ معرفی‌ای که اقتصاد، سیاست و دین را نیز دربرمی‌گیرد. آقای اصلان از پژوهش‌های پیشین سود جُسته است تا حضورِ مخاطره‌آمیزِ دهقانانِ یهودی و طبقاتِ پایینِ جامعه و چگونگی‌ای استثمارِ زمین و مردم از سویِ رمی‌ها و طبقاتِ بالای یهودی را نشان‌دهد. او نه‌فقط اهمیتِ دینی‌ِ معبد، بلکه اهمیتِ اقتصادی‌ِ آن و ازاین‌رو قدرتِ طبقۀ کاهنِ اداره‌کنندۀ آن را هم شرح می‌دهد.

غیور واجدِ برخی از بهترین ویژگی‌های نوشته‌های عامه‌پسند دربارۀ موضوعات دانشگاهی است: با ضرب‌آهنگِ خوبی پیش می‌رود؛ موضوع‌های پیچیده را تا حدِ ممکن ساده توضیح می‌دهد و حتی برای اثبات مدعاهایش پی‌نوشت‌هایی ارایه می‌کند.

اما کتاب دچارِ مشکلاتِ رایجِ عامه‌پسندسازی نیز هست؛ مسائلی مانندِ ارایۀ نظریه‌های منسوخ و ساده‌انگارانه برای پدیده‌هایی که اکنون پیچیده‌تر محسوب می‌شوند. آقای اصلان مسیحیتِ آغازین را به‌عنوان پدیده‌ای به تصویر می‌کشد که پس از عیسی در دو جریان به حیات خود ادامه می‌دهد: جنبشِ هلنیستی به سرکردگی پُل و نسخۀ یهودیِ مسیحیت به سرکردگی‌ِ یعقوب. این دوگانه‌باروی در فضای دانشگاهیِ‌ِ آلمانِ قرنِ ۱۹ هم تکرار می‌شد. امروز بیشترِ دانشگاهیان باور دارند که جنبشِ مسیحی حتی از آغازِ خود بسیار گونه‌گون‌تر بود.

آقای اصلان وقتی اصرار می‌کند که ایدۀ «مسیحِ الاهی» یا «خدا ـ انسان» نزدِ یهودیتِ آن روزگار «تکفیر» شده بود یا وقتی می‌نویسد «تقریباً باورنکردنی» است یهودی‌ِ ۳۰ ساله‌ای مجرد مانده باشد، دیدگاه‌های منسوخی را اظهار می‌دارد. مطالعاتِ چند دهۀ اخیر، ازجمله کتابِ پادشاه و مسیح به‌مثابۀ پسرِ خدا^۱۰ (نوشتۀ آدلا یاربرو کالینز^۱۱ و جان جی کالینز^۱۲) و کتاب ِ خودِ من سکس و نجات‌دهندۀ مجرد: جنسیت و سکسوئالیته در تفسیرِ انجیلی^۱۳، این پیش‌فرض‌ها را که زمانی رایج بودند برانداخته‌اند.

چند اشتباهِ دیگر هم وجود دارد، اگرچه بیشترشان ناچیزند. مثلاً آقای اصلان عیسی را ایستاده بر دریای جلیله با «آب‌وهوای نمکی» اش تصویر می‌کند، اگرچه این «دریا» درواقع یک دریاچۀ آبِ شیرین است.

با نظر به بحث‌هایی که دربارۀ انتشارِ کتاب درگرفت و واکنشِ محافظه‌کاران و تبلیغاتِ خودِ کتاب هم بدان دامن‌زد، خواندن اثری را انتظار می‌کشید که خوانش‌های رادیکال از اناجیل را یک گام به پیش برده باشد. اما درواقع، خوانشِ آقای اصلان از اناجیل و اعمالِ رسولان بسیار ساده‌باورانه است.

او به‌درستی دربارۀ برخی قطعه‌ها، مثلِ روایت‌های تولد، شکاک است. اما بسیاری قطعه‌های دیگر را در طریقی غیرنقادانه به‌عنوان واقعیت می‌پذیرد؛ مثلِ اینکه عیسی در دادگاهش در حضورِ کاهنِ اعظم و کلِ هیئتِ سَنهِدرین دقیقاً چه گفته است. آقای اصلان در بسیاری از موارد، اعمال و گفته‌هایی منسوب به عیسی، پُل و یعقوب را صحیح پنداشته است که نقادترین پژوهشگران آن‌ها را به زیرِ سؤال می‌برند.

او آنچه را که ممکن است افسانۀ مسیحی پسینی‌ای باشد نیز چونان واقعیت عرضه می‌کند: اینکه رسالتِ عیسی سه‌سال طول کشید، اینکه ما می‌دانیم چهار انجیل در چه شهرهایی نوشته شدند، اینکه پطرس پیش از اینکه پُل به رم برسد آنجا بود. ممکن است هسته‌ای از حقیقت در یکی از این روایات وجود داشته باشد، اما نکته این است: روایات لزوماً تاریخ نیستند.

برخی از دیگر ادعاهای آقای اصلان هم صرفاً گمانه‌زنی‌هایی‌اند بدونِ پشتوانۀ شاهد و قرینه، و بیشتر در حال‌وهوایِ داستان به‌سر می‌برند تا در حال‌وهوایِ پژوهشی دانشگاهی؛ مثلاً اینکه عیسی ۱۰ سال از عمرش را در شهرِ سفوریس^۱۴ می‌زیسته و کارمی‌کرده است.

حرفۀ آقای اصلان پژوهش در یهودیت یا مسیحیتِ باستان نیست. او نگارشِ خلّاق درس می‌دهد و نویسندۀ خوبی است. غیور پژوهشی نوآورانه یا اصیل نیست اما خواندنش سرگرم‌کننده است. غیور، گذشته از هرچیز، معرفیِ جدیِ یکی از توصیفات مقبول از زندگی‌ِ عیسای ناصری است.

اطلاعات کتاب‌شناختی:
اصلان، رضا، غیور: زندگی و زمانۀ عیسای ناصری، انتشارات ساقی، ۲۰۱۳

پی‌نوشت‌ها:
[۱] رضا اصلان، نویسنده‌ای ایرانی-آمریکایی و استاد دانشگاه کالیفرنیا، ریورساید است. او دارای مدرک کارشناسی ارشد از دانشگاه هاروارد در الهیات و دکتری جامعه‌شناسی از دانشگاه کالیفرنیا در سانتا باربارا است.
[۲] Zealot: The Life and Times of Jesus of Nazareth
فاطمه صادقی این کتاب را ترجمه و نشر نگاه معاصر آن را در سال ۱۳۹۴ منتشر کرده است.
[۳] Herodian
[۴] Fragments
[۵] Samuel Reimarus
[۶] S. G. F. Brandon
[۷] Jesus and the Zealots
[۸] anachronism
[۹] Josephus
[۱۰] King and Messiah as Son of God
[۱۱] Adela Yarbro Collins
[۱۲] John J. Collins
[۱۳] Sex and the Single Savior: Gender and Sexuality in Biblical Interpretation
[۱۴] Sepphoris