فیلسوف-نویسنده‌ای که خود را «مرد پنهان» نامیده بود

فیلاسافی مگزین — میشل تورنیه نویسنده و فیلسوف فرانسوی، روز ۱۸ ژانویه ۲۰۱۶ در سنِ ۹۱ سالگی در گذشت.

میشل تورنیه، نویسندۀ رمان‌های جمعه یا برزخِ ‌اقیانوس‌آرام و شاه‌ساحران، محققِ زبان‌ و تمدنِ آلمانی و فیلسوف بود. او در خانواده‌ای باسواد و سیاسی به دنیا آمد. این مریدِ کانت که مدعی بود تمامِ آثارِ گاستون باشلار و ژان پل سارتر را به آلمانی در اختیار دارد، بعد از اینکه در کنکورِ مدرسۀ عالی پاریس رد می‌شود، برای تحصیلِ فلسفه در سوربن ثبت نام می‌کند. رساله‌اش را درباره افلاطون می‌نویسد و در کلاس‌های فلسفۀ شهر توبینگن در آلمانِ بعد از جنگِ جهانیِ دوم شرکت می‌کند. آنجا با ژیل دلوز آشنا می‌شود و پس از بازگشت به فرانسه، هر دو در محلۀ سنت لوییِ پاریس اقامت می‌گزینند. سال ۱۹۵۰ در کنکورِ فلسفه رد می‌شود و اشتیاقِ همۀ زندگی‌اش یعنی فلسفه را از دست می‌دهد: «برای من فلسفه تمام شد. اما خب، راهی یافتم تا به شکلی دیگر، قاچاقی، آن را ادامه دهم. داستان نوشتم. قصه‌هایی به ظاهر پیش‌ِپاافتاده، داستان ماهی‌گیر و شکارچی و زنا و روایت‌های عشق و سفر، اما روایت‌ها همیشه از فلسفه الهام گرفته بودند.»

در سال‌های دهۀ ۱۹۵۰ متون و جستارهایی را از آلمانی ترجمه می‌کند. در برنامه‌های رادیویی شرکت می‌جوید و خود شروع به نوشتن می‌کند. در موزۀ انسان‌شناسی در کلاس‌های کلود لوی‌استروس حاضر می‌شود. دربارۀ لوی‌استروسِ مردم‌شناس می‌گوید «نفوذ و تأثیر پراهمیتی» بر او داشته است. «چون از بزرگترین درس‌های استاد یکی همین بود که واژۀ «وحشی» را از انبانِ کلمات ما زدود. تاریخ نشان می‌دهد که تمدن یهودی-مسیحی همیشه به دنبال آن بوده است که سهمِ عظیمی از انسانیت را به دیار عدم راهی کند. در دورانِ باستان، یونانی‌ها بودند و «بربرها» و بربرها کسانی بودند که بلد نبودند حرف بزنند، فکرِ اینکه زبانی غیر از زبانِ یونانی هم وجود داشته باشد، غیرممکن بود. بعد از آن مسیحیان بودند و «بت‌پرست‌ها» و بت‌پرست‌ها هم دین نداشتند و بالاخره در قرنِ هجدهم متمدن‌ها بودند و «وحشی‌ها». اینجا هم تصورِ اینکه بتوانیم فرهنگِ دیگری غیر از فرهنگِ مدرنِ غربی داشته باشیم، غیرممکن به نظر می‌رسید. کلود لوی‌استروس همۀ آثارِ قوم‌شناسی‌اش را به توضیحِ این مسئله اختصاص داد که کسانی که ما وحشی می‌نامیم هم تمدن دارند.»

تورنیه از «اندیشیدن به وحشی‌گری» که از استادش به او به ارث رسیده بود، رمان‌هایی خیره‌کننده بیرون کشید، مخلوطی از نثری ساده و واقع‌گرا و تخیلاتِ اسطوره‌ای. آمیزه‌ای از واقع‌گرایی و جادو که خود چنین وصف کرده است: «زیبایی‌شناسی‌ای شگفت و پست».

جمعه یا برزخِ‌اقیانوس‌ِآرام در سال ۱۹۶۷ منتشر می‌شود. این رمان نوعی بازنویسی از رابینسون کروزوئه نوشتۀ دانیل دفو است؛ آنتاگونیسمِ فرهنگ و طبیعت در آن، جایزۀ فرهنگستان را از آنِ خود کرد. تفاوت این رمان با کتاب دانیل دفو در تفسیرِ تورنیه است.

در رمانِ تورنیه، نجات‌یافته نه بازگشت به تمدن، بلکه طبیعت را ترجیح می‌دهد. شاه‌ِساحران جایزۀ گنکور را می‌برد. هر دو رمان میلیون‌ها نسخه به فروش می‌رسد. تورنیه از وجهه و اعتبار خود بهره برده و «مجمعِ عکاسانِ ‌شهر‌آرل» را تأسیس می‌کند. عضو فرهنگستان گنکور می‌شود. باد‌ روح‌القدس در سال ۱۹۷۰ چاپ می‌شود: تلاشی در زندگینامه‌نویسی آغشته به تأملاتِ ادبی و فلسفی. در سال ۲۰۰۲ دفتر خاطرات غیرشخصی را که عبارت «غیرشخصی‌» اش را از ژاک لکان وام گرفته، منتشر می‌کند.

از سال ۱۹۵۷، در یکی از خانه‌هایی که برای کشیشان ساخته می‌شده، عزلت می‌گزیند و در سال‌های پایانیِ زندگی‌اش نه می‌نویسد و نه دیگر جایی دیده می‌شود. می‌گوید: «همین حالا هم زیادی زندگی کرده‌ام». در سال ۲۰۰۶ خود را مردی ناپیدا می‌پندارد. شاید با این کار، راز زندگیِ خودش و کلید چگونه‌خوانیِ شخصیت‌های گوشه‌گیری را در اختیار می‌گذارد که در رمان‌هایش خانه کرده‌اند. می‌گوید: «فکری خودش را به من تحمیل می‌کند، دهشتناک و اجتناب‌ناپذیر؛ هر چه بیشتر دیده ‌شوم، کمتر می‌بینم و متقابلاً هرچه کمتر دیده شوم، بیشتر می‌بینم. شکلِ خاصی از معارضه. فعال/ غیرفعال. شکارچی به رنگِ محیط لباس می‌پوشد. اما با نگاه، افق را در آغوش می‌گیرد.»