چگونه پایان‌نامه بنویسیم

ال‌اس‌ای — گذر زمان و توسعهٔ تکنولوژی، نحوهٔ استفاده و تعامل محققان با منابع و مآخذشان را تغییر داده است. با در نظر گرفتن این موضوع، اگر بدانیم که کتاب چگونگی نگارش یک پایان‌نامه نوشتۀ اومبرتو اکو از زمان انتشارش در سال ۱۹۷۷ تاکنون ویرایش یا تجدید نظر نشده است، به اهمیت آن بیشتر پی می‌بریم. این مسئله در دوران معاصر که دسترسی به دانش، تقریباً آنی و اطلاعات و داده‌ها موقتی‌اند به ندرت اتفاق می‌افتد. غرض از بیان این مطلب این نیست که کتاب اکو در زمان خودش اثری برجسته بوده، بلکه بدین معنی است که این اثر توانسته از آزمون زمان سر بلند بیرون بیاید. نگارش یک پایان نامه الهام‌بخش چندین نسل از دانشجویان ایتالیایی بوده است و اکنون با ترجمهٔ با تأخیر آن به زبان انگلیسی به تأثیرگذاری خود در مقیاسی بزرگ‌تر ادامه خواهد داد.

چگونگی نگارش پایان‌نامه نمی‌گوید که چه بنویسید. موضع اکو در این خصوص بسیار رک و صریح است: چنانچه به‌دنبال «راه‌حلی فوری» هستید، نباید در پی اخذ مدرک دکتری باشید، چرا که انگیزهٔ شما برای انجام این کار اشتباه است. آنچه اکو می‌گوید، علاوه بر نکته‌های بدیع – مانند اینکه «شما مارسل پروست نیستید. از نوشتن جملات طویل بپرهیزید»؛ و «شما ای.ای.کامینگز نیستید… شما شاعری آوانگارد نیستید»- واقعیت‌های بنیادینی است که تحقیق بر آن استوار می‌شود. اکو راه‌های مختلف جست‌وجو و الزامات آن را نشان می‌دهد. از انگیزه‌های اقتصادی گرفته تا ویژگی‌های فردی نظیر سن و سال که همگی ممکن است دانشجو و تحقیق‌اش را در طی دوران آکادمیکش تحت تأثیر قرار دهد.

به هر تحقیقی باید به مثابه ماجراجویی نگریست، اکو معتقد است «اگر پایان‌نامه‌تان را با انرژی و اشتیاق فراوان بنویسید، منبعی الهام‌بخش خواهد شد که ادامهٔ راه را برایتان میسر می‌کند.» پایان‌نامه مسیر آسانی را طی نخواهد کرد و اساساً این فرایند اینگونه طراحی نشده است. این کتاب به عنوان راهنمایی روش‌شناسانه، اموری چون «تعریف ضرورت پایان‌نامه»؛ انتخاب موضوع مناسب؛ و بالاخره انجام تحقیق و تحریر آن را هدایت می‌کند. اکو می‌گوید در نهایت تز باید «فعل و انفعالات فکری شما را فعال کند» و دانش‌اندوزی را در شما برانگیزاند.

باید این نکته را در نظر داشت که اکو قصد مأیوس کردن ما را ندارد، بلکه کتاب او برای دانشجویی فرضی است که هیچ تجربه‌ای ندارد. فرایند تفکر پویای اکو را به آسانی می‌توان دنبال کرد. برای مثال، او در آزمایشی در کتابخانهٔ «آلِسَندریا» نشان می‌دهد که دانشجویان کماکان می‌توانند با استفاده از منابع محدود یک مأخذشناسی ابتدایی را در زمانی محدود (دقیقاً نه ساعت) انجام دهند.

در این مجال اندک خوانش سریع آرای اکو شاید قدری نگران‌کننده به نظر آید ولی دانشجویان باید در نظر داشته باشند که نباید بگذارند این موضوعات آن‌ها را دلسرد کند.

معمولاً مطالعهٔ افکار دیگران از تفکر واقعی قدری متفاوت است، چرا که می‌تواند عجیب و غریب بنماید؛ امّا این موضوع به این معنی نیست که از اهمیت کمتری برخوردار است؛ به عبارت دیگر، محققان تازه کار نباید ناامید شوند اگر که شیوهٔ آن‌ها با روش اکو همخوانی ندارد. نگرش آن‌ها به جست‌وجو در خلال زمان با تأمل انتقادی توسعه خواهد یافت که این موضوع خود تا حدی بستگی به «ساختار روان‌شناسانهٔ ذهن محقق» دارد.

با وجود پیشرفت‌های تکنولوژیک، پردازش دیجیتال کلمات و آرشیوهای آنلاین و سیستم‌های مجموعه‌سازی، فصل چهارم کتاب با بازآفرینیِ کارت‌های نمایهٔ اکو که حاوی حاشیه‌نویسی‌های دست‌نویس، نشانه‌گذاری با رنگ و ارجاعِ درون‌متنی وی است شکلی بدیع به خود گرفته است. آنچه او ارایه می‌دهد الگویی از سازمان‌دهی فراگیر و سیستماتیک است، کارت‌های نمایه در مقولات فراوانی فهرست شده‌اند: اطلاعات کتاب‌شناسی، چکیدهٔ کتاب یا مقاله، فایل ایده‌ها، نقلِ قول‌هایی که قصد رجوع به آن‌ها را دارید. این شیوه به چند دلیل موثر است چرا که اجازه می‌دهد دانشجویان با منابع از نزدیک آشنا شوند؛ و بجای دنیای دیجیتال به دانشجویان این امکان را می‌دهد که با ارتباط فیزیکی با منابع اصیل به رابطه‌ای درونی دست یابند. که این خود در صورت‌بندی ایده‌های نوین آن‌ها نقش موثری ایفا می‌کند.

بهترین ایده‌ها همیشه از نویسندگان شاخص نشأت نمی‌گیرد.
 اکو ادعا می‌کند که الهام گرفتن می‌تواند آنجایی که بدنبال آن نیستیم یافت شود و حتی می‌تواند از میان ایدئولوژی‌ها و افکار آن‌هایی که اختلاف زیادی با طرز تفکر ما دارد، برخیزد. اکو معتقد است،«حتی سختگیرترین مخالفان هم می‌تواند ایده‌هایی را ب پیشنهاد بدهد. و البته این کاملا بستگی به شرایط دارد». چنین منبع الهام و تفسیری تا حد زیادی ذهنی است؛ تشخیص این مطلب و گوش‌فرا دادن به دیگران مهارت ارزشمندی است و کسی که تازه می‌خواهد پژوهش کند می‌بایست آن را فراگیرد. اکو در فصل پنجم کتاب به طور مشابهی از «عزتِ نفس آکادمیک» می‌نویسد. موضوع این فصل اعتماد به نفس در نوشتن و احساس ورزیدگی در تلاش‌ها و کوشش‌های فردی است.

وقتی سخن می‌گویید، این شمایید که خبره و کارکشتۀ آن موضوع هستید…شما نمایندۀ بشریت و صدای جمع اید. پیش از اینکه زبان بگشایید فروتن و محتاط باشید، امّا به محض اینکه چنین کردید، موّقر و با افتخار باشید.

در نظر اکو، انگیزه‌های تحقیق آکادمیک باید انگیزه متفکرانه به‌علاوه علاقه‌ای اصیل باشد. کتاب اکو چنان آسان فهم است که دانشجویان  تمام مقاطع کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکتری می‌توانند از آن استفاده کنند. همچنین می‌توان این کتاب را به عنوان منبع تدریس استفاده کرد. چراکه اکو خوانندگان را نسبت به مهارت‌های لازم برای انجام تحقیقاتی کامل و با کیفیت آگاه می‌کند. در بیشتر موارد، کتاب چگونگی نگارش یک پایان‌نامه، یادآوری‌ها و نمونه‌های فراوانی ارایه می‌دهد؛ تکنیک‌هایی که اکو در این کتاب اشاره می‌کند احتمالاً برای بسیاری از خوانندگان آشناست. نتیجه اینکه، این کتاب چیزی بیش از یک دستورالعمل ارایه می‌دهد و خواننده را با توانایی‌های خودش آشنا می‌کند.

به اعتقاد اکو، تحقیق «ماجراجویی رازآلودی است که الهام‌بخش احساسات ماست و دربردارندهٔ شگفتی‌های فراوانی است» و تحقیق چنین است و چنین نیز باقی خواهد ماند. تحقیق گاهی می‌تواند دست نیافتنی باشد، در عین حال گاهی نیز می‌تواند سبب شفافیت و روشنی خارق‌العاده‌ای شود. مردم به واسطهٔ تحقیق متحد و متفرق می‌شوند. نوشتن همان قدر «کنشی اجتماعی» است که ممارستی فردی است. با متون گذشته همدست می‌شویم تا بواسطهٔ آن نظرگاه دیگران را شکل و گسترش داده تا مرزهای فرهنگ جمعی‌مان را فراخی بدهیم. ایده‌ها هم آهنگ می‌شوند، آن‌ها «آزادانه سفر می‌کنند، مهاجرت می‌کنند، نامرئی شده و مجدداً مرئی می‌شوند». اگر  محققان برای مدتی در «جنگل [تحقیق] گم شوند» حداقل می‌توانند آرامش داشته باشند که پیرامون آن‌ها دیگر دلهره‌آور نخواهد بود.

اطلاعات کتاب‌شناختی:
اکو، امبرتو، چ‍گ‍ون‍ه‌ م‍ی‌ت‍وان‌ ی‍ک‌ پ‍ای‍ان‌ن‍ام‍ه‌ ت‍ح‍ص‍ی‍ل‍ی‌ ن‍وش‍ت‌؟، ترجمهٔ غلامحسین معماریان، انتشارات دانشگاه علم و صنعت، ۱۳۷۵
Eco, Umberto. How to write a thesis. MIT Press, 2015

پی‌نوشت‌ها:
* این مطلب در تاریخ ۱۷ جولای ۲۰۱۶ با عنوان Book Review: How to Write a Thesis by Umberto Eco در وبسایت ال‌اس‌ای منتشر شده است.