در هند، علم، شبه‌علم و اسطوره به خدمت سیاست آمده‌اند
کشوری که همیشه به مدارا و احترام به همۀ سنت‌ها مشهور بوده، این‌روزها مسیر تازه‌ای انتخاب کرده است
راهپیمایی «اتحاد برای حفظ کشور» در دهلی. عکاس: سانجای راوات.
هندوستان سرزمین تفاوت‌هاست. تنوع قومی، زبانی و دینی موجود در این کشور نوعی استثنا به شمار می‌رود و صلح و آرامشی که میان این مردمان برقرار بوده، الگویی برای جهان بوده است. بااین‌حال، رؤیای جدید هند، روش‌های دیگری را به کار گرفته است. کتابی جدید توضیح می‌دهد که چطور با قدرت‌گرفتن ملی‌گرایان در هند، همه‌چیز از سیاست تا معماری و شهرسازی تحت تأثیر ایدئولوژی ملی‌گرایانه‌ای قرار گرفت که می‌خواهد هندوستان را به اولین کشور «مدرن باستانی» در جهان تبدیل کند.
سرینات پرور، نیچر — بریتانیا در ۱۹۴۷ از هند خارج شد. تجزیه‌ای خونین این شبه‌قاره را به دو دولت تقسیم کرد: جمهوری اسلامی پاکستان، و جمهوری هند. هند اگرچه فرقه‌های دینی بسیاری را در خود جای داده، حکومتی سکولار است. یا می‌کوشد باشد: چیزی که برای هند ماند نه جدایی دین از سیاست، بلکه پذیرفتن همۀ سنت‌ها با آغوش باز بود.
بااین‌حال، از دهۀ ۱۹۹۰ بدین سو ملی‌گرایی هندو به‌سرعت در هند قدرت را به دست گرفت. در ۲۰۱۴ «حزب مردم هند» (بَهاراتیا جاناتا) برای نخستین‌بار اکثریت پارلمان را کسب کرد و نارندرا مودی نخست‌وزیر شد. در ۲۰۱۹ این حزب با حاشیۀ آرای بیشترِ ۳۷.۵% انتخاب شد. جنبۀ جالب‌توجه روایت‌های این حزب ملی‌گرا تطابق علم، شبه‌علم و اسطوره با پیام‌های سیاسی است. بانو سوبرامانیام، محقق مطالعات زنان، جنسیت و سکسوالیته، در علم مقدس به واکاوی این روایت‌های درهم‌آمیخته می‌پردازد.
به اعتقاد او، این شکل ملی‌گرایی از مجرای تقویت یک ایدۀ وسوسه‌انگیز طرفدارانی به دست آورده است: ایدۀ هندِ مبتنی بر تمدن باستان که در آن علم، فناوری و فلسفه شکوفا شد، هندی که می‌توان شکوهش را با اتکا بر گذشتۀ آن احیا نمود. سوبرامانیام می‌نویسد این ایده به نوعی «دین علمی‌شده» و «علم دینی‌شده» انجامیده که موجد «رؤیای هندوستان به‌مثابه یک مدرنیتۀ کهن» است.
هند در تمایل به ترکیب سنت با سیاست تنها نیست. آن سوی مرزها در پاکستان، قانون‌گذاری مبتنی بر تفسیری خاص از اعتقادات اسلامی است. و در ایالات متحده طیف محافظه‌گرایی مدت‌ها با بنیادگرایی مسیحی و نفی تکامل عجین بوده است. اما چنان‌که مثال‌های بحث‌شده در علم مقدس نشان می‌دهد، پیچیدگی فزایندۀ این ترکیب در هند شایان‌توجه است.
هند باستان مملو از پیشرفت‌های علمی بود، در حوزه‌هایی از علم هیئت و ریاضیات گرفته تا فلزکاری و جراحی. متن سانسکریت سوشروته سمهیته۱، که تاریخ آن به هزارۀ نخست میلادی بازمی‌گردد، به بحث دربارۀ فنون پیوند پوست و بازسازی بینی می‌پردازد. در دوران حکومت استعماری این دستاوردها به همراه نظام‌های معرفتی سنتی هند کاملاً کنار نهاده شد. بااین‌حال، برخی از اظهارات ملی‌گرایانه دربارۀ تاریخ این دستاوردها را بزرگ‌نمایی یا تحریف می‌کند. سوبرامانیام نشان می‌دهد که چگونه علم مدرن در اساطیر هندویی ادغام شده‌اند: برای مثال، مودی گفته است گنیشه، خدای فیل‌سر، نتیجۀ یک جراحی زیبایی باستانی است. دعاوی دیگری نیز برای مدرن جلوه دادنِ اعمال باستان مطرح شده است. برای نمونه، مودی در سخنرانی‌هایش گفته است یوگا می‌تواند از مجرای تقویت وجدان اجتماعی به حل بحران اقلیم کمک کند.
در دل علم مقدس چندین مطالعۀ موردی هست که تعامل زیست‌شناسی، سیاست عمومی و سنت‌های باستان در هند امروز را نشان می‌دهد، امری که سوبرامانیام آن را ذیل «زیست‌ملی‌گرایی» چارچوب‌بندی می‌کند. یکی از آن‌ها بازاریابی واستو شاسترا۲ است که لفظاً به معانی «علم معماری» است، سنتی که بی‌شباهت با فنگ شویی چینی نیست و در وداها سرچشمه دارد؛ قدیمی‌ترین متون مقدس هندویی که تاریخ آن به بیش از سه هزار سال پیش برمی‌گردد. این نظام اعتقادی مدعی است ساخت اتاق‌ها و ورودی‌ها به شیوه‌هایی مشخص باعث هارمونی و بیشترشدنِ آسایش می‌شود. گاه به معمارها فشار اقتصادی وارد می‌شود تا سازه‌هایی طراحی کنند که با «واستو» سازگار باشد، و تغییر مدل ساختمان‌های موجود در شهرهایی نظیر بنگلور و بمبئی عملی رایج است.
چندین نفر از مقامات منتخب در سالیان اخیر نسبت به واستوی دفاترشان سختگیری کرده‌اند. حتی سوبرامانیام یادآور می‌شود در ۲۰۱۵ نخست‌وزیر ایالت تِلِگانه، ک. چاندراسکهار رائو، یک مشاور واستو به‌عنوان «مشاور معماری» حکومت استخدام نمود. اکنون قرار است دبیرخانۀ این ایالت ویران شود و یک دبیرخانۀ واستو جدید بدیل آن شود.
یکی دیگر از مثال‌های سوبرامانیام نشان می‌دهد که اهداف علمی و دینی می‌توانند به نحوی در هم ادغام شوند که تأثیرات مثبت‌تری داشته باشد. «پروژۀ دولتی کانال کشتی‌رانی ستهوسامودرام» که در ۲۰۰۵ راه‌اندازی شد، به دنبال لایروبی گذرگاهی بود که از میان تل‌آب‌های آهکی جزایر سواحل هند و سری‌لانکا می‌گذشت. محققان محیط زیست که به تخریب این زیست‌بومِ شکننده متعرض بودند، خود را همسو با رهبران هندو یافتند که این مکان را مقدس می‌دانند. (در حماسۀ رامایانا آمده است که این تل‌آب‌ها را خدای راما و ارتش میمون‌های او به‌مثابۀ نوعی پل ساختند). در نهایت، «پیمایش باستان‌شناختی هند»، دادگاه عالی و پارلمان وارد این مباحثه شدند. در ۲۰۰۹ کار بر روی این پروژه متوقف شد.
همچنین، سوبرامانیام بررسی می‌کند چگونه ممکن است از مطالعات علمی برای شکل‌دهی به تصورات مربوط به نظام‌های اعتقادی و فرهنگ استفاده یا سوءاستفاده شود. مورد مد نظر او نظریۀ مهاجرت آریایی‌هاست که مطابق آن خالقان فرهنگ ودایی -یکی از مؤلفه‌های مهم هندوییسم- حدود ۴۰۰۰ سال پیش در هند پراکنده شدند. بسیاری از ملی‌گرایان، کسانی که معتقدند سرچشمه‌های هندوییسم بسیار قدیمی‌تر است، مدعی شده‌اند پژوهش‌های ژنتیکی بطلان این نظریۀ را نشان داده است. اما به نحوی روزافزون مطالعاتی نظیر فراتحلیلی که در ۲۰۱۷ انجام شد، هجوم‌هایی مرتبط را در حدود ۴۰۰۰ سال پیش نشان می‌دهند.۳
بحث‌های سوبرامانیام غنی، متنوع و آگاه به شیوه‌هایی پیچیده و رفت‌وبرگشتی است که از مجراهای علم، کاست، طبقه، پدرسالاری، استعمار و سرمایه‌داری به سیاست و فرهنگ هند شکل می‌بخشد. علم مقدس از تحقیقات متنوعی مدد می‌گیرد، و درعین‌حال می‌داند بیشترشان از ارزش‌های اروپامحور و روشنگری‌محور نشأت می‌گیرند. این کتاب می‌توانست از پرداختن به گفتمان جدیدتر در زبان‌های محلی هندی بهره گیرد، از جمله آثار مربوط به یا به قلم چهار متفکر و نویسنده‌ای که ترورشان در چند سال گذشته با حواشی خشونت‌آمیزتر ملی‌گرایی هندویی پیوند خورده است. روزنامه‌نگاری به نام گاوری لانکش، پزشک و فعال اجتماعی‌ای به نام نارندرا دابهُلکار، سیاستمداری به نام گویند پانسارا و محققی به نام م. م. کالبورگی که همگی یا به زبان کانارایی می‌نوشتند که عمدتاً در ایالت کارناتاکا صحبت می‌شود، یا به زبان مِراتهی که زبان رسمی ایالت مِهاراشترا است. در این زبان‌های محلی است که ظاهراً شدیدترین پیکارها دربارۀ هویت هندی در حال شکل‌گیری است.
علم مقدس نوآورانه نیز هست. سوبرامانیام متن آکادمیک خود را با پرده‌هایی از یک افسانۀ خیالی پرطراوت‌تر کرده است. این افسانه بر محور یک سیارۀ خیالی می‌چرخد که ساکنان آن طوری تغییر می‌کنند که به تفاوت‌هایشان احترام بگذارند و ملایمت و نشاط و عدالت را انتخاب کنند. نگارش او بافتاری شبیه داستان‌هایی از حماسه‌های هندی و پورانه‌ها دارد، مجموعۀ بزرگی از ادبیات کلاسیک که عمدتاً به زبان سانسکریت‌اند و گهگاه از آن‌ها برای اهداف محدود سیاسی استفاده شده است. سوبرامانیام با یادآوری روح گستردۀ این آثار به دنبال احیای آن‌هاست.
مهم‌تر از همه، علم مقدس نشان می‌دهد که چگونه علم به‌هنگام مواجه هند با چالش‌های عظیم اجتماعی و اقتصادی به جریان می‌افتد. با امواج گرما و کمبود آب که دلالت روشنی بر تغییرات تشدیدشوندۀ اقلیمی‌اند، با اعتراض کشاورزان علیه بدترشدن شرایط، و مرگ کودکان به خاطر فقدان مداخلات سلامت‌محور اساسی، یک دوراهی در پیش است. آیا هندِ اسیر در روایت‌های ملی‌گرایی می‌تواند ارزیابی آگاهانه و دقیقی از موقعیت خود داشته باشد، یا تنها آنچه را خواهد دید که می‌خواهد ببیند؟
اطلاعات کتاب‌شناختی:
Subramaniam, Banu. Holy Science: The Biopolitics of Hindu Nationalism. University of Washington Press, 2019
پی‌نوشت‌ها:
• این مطلب را سرینات پرور نوشته است و در تاریخ ۲۴ جولای ۲۰۱۹ با عنوان «Science and the rise of nationalism in India» در وب‌سایت نیچر منتشر شده است. وب‌سایت ترجمان آن را در تاریخ ۲۰ شهریور ۱۳۹۸ با عنوان «در هند، علم، شبه‌علم و اسطوره به خدمت سیاست آمده‌اند» و ترجمۀ میلاد اعظمی‌مرام منتشر کرده است.
•• سرینات پرور (Srinath Perur) روزنامه‌نگار، نویسنده و مترجمی ساکن هندوستان است که نوشته‌هایش در ان.پی.آر، گرانتا و دیگر مطبوعات به انتشار رسیده است.
[۱] Sushruta Samhita
[۲] vaastu shaastra
[۳] نک. M. Silva et al. BMC Evol. Biol. 17, 88; 2017
