روزنامه‌نگاران چگونه سانسورها را دور می‌زنند

ای.جی.او — همۀ رژیم‌های دیکتاتوری و مقتدر، رسانه‌ها را با روش‌هایی سانسور می‌کنند. نتیجه مشخص است: معمولاً رسانۀ آزاد به بررسی اعمال مقامات رسمی می‌پردازد؛ به مخالفان فضا می‌دهد و به انتشار عقایدی مخالف با ایدئولوژی رسمی دست می‌زند. اما حتی در کشورهایی با شرایط بسیار سخت نیز روزنامه‌نگاران می‌توانند سانسورها را دور بزنند.

درجه‌های گوناگون اقتدارگرایی، میزان‌های متفاوتی از سانسور را به بار می‌آورد: از حکومت توتالیتر کره شمالی بگیرید که همه روزنامه‌نگاری در کنترل دولت است، تا کشورهای شبه‌دموکراتیک مانند ترکیه که رسانه مستقل دارند، اما اگر روزنامه‌نگاران از حکومت انتقاد کنند، اغلب آزار می‌بینند یا دستگیر می‌شوند. من در مقاله‌ای پژوهشی برای مرکز مطالعات روزنامه‌نگاری رویترز در دانشگاه آکسفورد، با عنوان «گریز از سانسور: روزنامه‌نگاری انتقادی در دولت‌های مقتدر»، بر این موضوع تمرکز کردم که روزنامه‌نگاران چگونه در محیط سانسور کار می‌کنند. بر این اساس، با روزنامه‌نگاران و افراد دیگری که در چهار کشور سنگاپور، مالزی، روسیه و ونزوئلا، با رسانه در ارتباط‌اند گفت‌وگو کردم.

دلیل انتخاب این کشورها این است که در ظاهر همگی دموکراتیک‌اند؛ اما محدودیت‌هایی در دموکراسی‌شان دارند. همۀ آن‌ها حکومت‌های منتخبی دارند که بوسیله بخش بزرگی از جمعیت حمایت می‌شود. همۀ آن‌ها آزادی بیان شهروندان و آزادی رسانه‌ها را طبق قانون اساسی ضمانت می‌کنند. اما در عمل هیچکدامشان، رسانه آزاد ندارند. چهار کشور مالزی، سنگاپور، روسیه و ونزوئلا، هر دو نوعِ سانسور رسمی و غیررسمی را دارند. همۀ آن‌ها در فهرستی که بوسیله سازمان‌های غیردولتی، از جمله «خبرنگاران بدون مرز» و «خانه آزادی» منتشر شده است، در رتبه پایینی از آزادی رسانه‌ای قرار دارند.

محیط سانسوری در این چهارکشور متفاوت است و روزنامه‌نگاران به طرق متفاوتی برای دور زدن ‌آن‌ها عمل می‌کنند. اما شکل‌های مشترکی برای گریختن از سانسور در این کشورها وجود دارد. من 6 روش را شناسایی کرده‌ام که روزنامه‌نگاران به کمکشان از سانسور فرار می‌کنند:

۱) پنهان کردن محتوای حساس
روزنامه‌نگاران می‌توانند مطالبِ حساسیت‌برانگیز را به شیوه‌هایی ارائه کنند که معنای حقیقی آن، از چشم سانسورگران پنهان بماند: یا با جمله‌بندی‌های خاص، یا آوردن محتوا در انتهای مقاله‌های بلند. این روش در مالزی و سنگاپور استفاده می‌شود. اگرچه استفاده از این روش در اتحاد جماهیر شوروی بسط پیدا کرد، اما در روسیه امروز رواج ندارد.

۲) پرسیدن سؤالات انتقادی در کنفرانس‌های مطبوعاتی
یکی از راه‌های روزنامه‌نگاران برای مطلع ساختن و انتقاد عمومی، پرسیدن سؤالات انتقادی از مسئولان در کنفرانس‌های مطبوعاتی است. اگر کنفرانس به صورت پخش زنده باشد، مخاطبان سؤالات را می‌شنوند. اگر پخش زنده نباشد، ممکن است دیگر روزنامه‌نگاران حاضر، موضوع را دنبال کنند و آن را در وبلاگ‌‌ها و شبکه‌های اجتماعی که سانسور کمتری وجود دارد، به بحث بگذارند.

۳) انتشار مطلب حساسیت‌برانگیز در رسانه‌هایی که مرتبط با سیاست نیستند
ممکن است گاهی اوقات رسانه‌هایی که عموماً مطالب سیاسی را پوشش نمی‌دهند، از پیامدهای گزارش‌های سیاسی، در امان بمانند. رسانه‌های تجاری در مالزی و رسانه‌های سبک زندگی در روسیه، نمونه‌هایی از روزنه‌هایی هستند که برخی اوقات از مجازات انتقاد کردن، می‌گریزند.

۴) ادارۀ رسانه در بیرون از کشور
احتمالاً این روش، بیشتر مقابل کشورهای توتالیتر استفاده می‌شود. در کشورهایی که من روی آن‌ها تحقیق کردم، تنها مثال موجود در منابع، روزنامه‌نگاران ونزوئلایی هستند که در خارج از کشور کار می‌کنند و مطالب خود را به صورت آنلاین منتشر می‌کنند.

۵) به اشتراک گذاشتن مطالب در خروجی رسانه‌هایی که کمتر سانسور می‌شوند
در برخی موارد، اگر سردبیری نخواهد گزارشی را منتشر کند، می‌تواند آن را به رسانه‌ای که کمتر سانسور می‌شود یا تمایل بیشتری به ریسک کردن دارد، ارسال کند. مثال‌هایی از این کار در روسیه وجود دارد. براساس منبعی در ونزوئلا، گاهی اوقات روزنامه‌‌ای گزارش‌هایش را به رسانه‌های خارجی ارسال می‌کند. پس از آن، روزنامه‌ می‌تواند از رسانه خارجی که گزارش را کار کرده، نقل قول نماید.

۶) رسانه‌های آنلاین
اینترنت امکان‌های جدیدی را جهت انتشار عمومی، چه برای روزنامه‌نگاران و چه برای عامه مردم گشوده است. در هر دو کشور مالزی و سنگاپور، روزنامه‌نگاران آنلاین، آزادی بیشتری نسبت به روزنامه‌نگاران رسانه‌های سنتی دارند. در ونزوئلا، مردم برای اطلاعاتی که از طریق رسانه‌های سنتی بدست نمی‌آورند، به رسانه‌های اجتماعی استناد می‌کنند. برخی اوقات، روزنامه‌نگاران برای انتشار اخبار و نظراتی که سردبیرشان اجازه انتشار آن را نمی‌دهد، از رسانه‌های اجتماعی استفاده می‌کنند.
البته این مثال‌ها، جامع نیستند. اعمال سانسور دولتمردان از کشوری به کشور دیگر متفاوت است و روزنامه‌نگاران باید با توجه به محیطی که در آن کار می‌کنند، روش‌هایشان را سازمان دهند.

راه‌های فرار محدودی که برای روزنامه‌نگاری انتقادی در کشورها ذکر شد، جایگزین مناسبی برای آزادی کامل رسانه‌ها نیستند. خروجی‌های رسانه‌ایِ صریح‌تر، بُرد کمتری دارند، و به همین دلیل، تأثیر محدودی می‌گذارند. اگر مخاطبانشان بسیار زیاد شود، ممکن است حکومت عصبی شده و سرکوبشان کند. اما واقعیت این است که آن‌ها وجود دارند و روزنامه‌نگاری انتقادی را برای آنانی که دنبالش هستند، میسر می‌کنند: زمینه‌ای برای مباحث گوناگون سیاسی که دولتمردان اغلب سعی بر پرهیز از آن‌ها را دارند. خوشبختانه، روزنامه‌نگاران راه‌هایی را برای انتشار مطالب حساسیت‌برانگیز پیدا می‌کنند. آن‌ها در مسیر آشکار کردن اطلاعات، از خود خلاقیت و نبوغ نشان می‌دهند.