آبیِ درخشانِ جسد

کریس دراج، اطلس آبسکیورا — جان وایت، مهندس راه‌‌آهن، در سال ۱۸۶۱ فوت می‌‌کند و، پس از دفن در تابوتی چدنی، رنگ بدنش آهسته‌آهسته از سفید به آبی می‌‌گراید.

توضیح این اتفاقِ هراس‌‌آور، که به‌دفعات در سراسر جهان رخ داده، در ترکیب شیمیایی بدن انسان نهفته است. فسفات، شامل یک اتم فسفر مرکزی، که از چهار سمت با چهار اتم اکسیژن پیوند دارد،‌‌ ازجمله مولکول‌‌های موجود در بدن ماست. فسفات در نواحی سخت استخوان و دندان به‌صورت بخشی از هیدورکسیل‌‌آپاتیت وجود دارد. این ماده به کنار هم نگه‌داشتن رشته‌‌های دی‌.ان.ای و آر.ان.ای کمک می‌‌کند و سلول‌‌ها از آن برای نگهداری و جابه‌جایی انرژی به اطراف و نیز برای سازمان‌‌دهی بسیاری از فعالیت‌‌هایی استفاده می‌‌کنند که پروتئین عامل محرکۀ آن‌هاست.

اگر جسدی در محلی پر از آب، فاقد اکسیژن و با آهنِ فراوان دفن شود، فسفاتِ نشت‌‌یافته از بقایای درحال‌تجزیه می‌‌تواند به‌‌آهستگی با آهن و آب ترکیب گردد و ماده‌ای معدنی به‌نام وی‌ ویانیت تولید کند. این ماده در آغاز روشن و بی‌‌رنگ است، اما به‌‌سرعت، در اثر تماس با هوا و هم‌زمان با واکنش آهن درونش با اکسیژن، رنگ آبی به خود می‌گیرد و به‌تدریج تیره‌تر می‌شود. باکتری‌‌هایی که کارشان حل‌کردن آهن خاک و فسفات بدن است، با هدایت رشد کریستال‌های آبی، به تشکیل وی‌ویانیت کمک می‌‌کنند. وی‌ویانیت با نام «سنگ آهن آبی» هم شناخته می‌‌شود.

_{وی‌ویانیت روی تکه‌ای استخوان}

جلوی تابوت آقای وایت، برطبق رسم زمانه، پنجره‌ای شیشه‌‌ای قرار داشت، به‌‌طوری که سوگواران می‌‌توانستند پس از بسته‌شدنِ درِ تابوت صورتش را ببینند. این پنجره پس از تدفین می‌‌شکند و آب‌های زیرزمینی می‌‌تواند به درون تابوت نفوذ کند و با تابوت چدنی و بدن غنی از فسفات واکنش دهد.. درنهایت جسدی داریم که کریستال‌‌های آبی‌‌رنگِ وی‌ویانیت احاطه‌اش کرده‌‌اند. این موضوع زمانی آشکار می‌‌شود که، بیش از یک قرن پس از دفن، این تابوت در بخشی از عملیات حفاری نجات آثار باستانی از زیر خاک بیرون کشیده می‌‌شود.

وی‌ویانیت ممکن است درون، رو و اطراف بقایای بدن انسان تشکیل شود. این ماده به چند ‌صورت ظاهر می‌‌شود: نواحی پوسته‌‌مانند، روی استخوان‌‌ها؛ کریستال‌‌های سوزن‌‌مانند، درون مرکزِ نرم دندان‌‌ها؛ لکه‌‌هایی رنگ‌‌باخته، روی پوست. روی «چربی ‌‌لاشه»، یعنی مادۀ لزج و مومی‌شکلی که گاهی‌اوقات در هنگام تجزیۀ گوشت پرچربی بر اثر سرما و رطوبت تولید می‌‌شود، نیز می‌‌توان این ماده را مشاهده کرد.

بقایای انسانیِ تقریباً آبی‌‌رنگ قبلاً در گورستان‌‌ها، میدان‌‌های جنگی قدیمی، دریاچه‌‌ها و یخچال‌‌های آلپ یافت شده‌‌اند. ازآنجاکه آهن از اجزای تشکیل‌‌دهندۀ اصلی وی‌ویانیت است، طبیعتاً این ماده بیشتر در نواحیِ غنی از آهن مشاهده می‌‌شود یا می‌‌توان آن را در مواقعی یافت که جسد در نزدیکی منبعی از این فلز قرار بگیرد، مثلاً گلوله‌‌های توپ پراکنده در میدان جنگ، محل سقوط هواپیما یا تابوت‌‌های آهنی در گورستانی قدیمی. اوتسی، مرد یخی، مومیایی پنج‌هزارساله‌ای است که، پس از ذوب‌شدن جزئیِ یک یخچال در منطقۀ اتزتالر از رشته کوه آلپ، بین اتریش و ایتالیا کشف شده است. روی پوست این مومیایی، در جاهایی که با سنگ‌‌های آهن‌دار تماس نزدیک داشت، نقطه‌‌هایی آبی‌‌رنگ ایجاد شده بود.

_{وی‌ویانیت روی صدف فسیل یک نرم‌‌تن}

وی‌ویانیت علاوه‌بر رنگ‌بخشیدن به مردگان، می‌‌تواند هم‌زمان هم یاری‌‌رسانِ محققان باستان‌‌شناسی و پزشکی قانونی در تحقیق روی این اجساد باشد و هم مانعی بر سر راه آن‌ها.

اول اینکه، وی‌ویانیت می‌‌تواند درمورد آنچه پس از مرگ برای بدن رخ داده است با ما سخن بگوید. یک هواپیمای B-۲۶B آمریکایی در سال ۱۹۶۳ در منطقه‌ای کوهستانی در ویتنامِ جنوبی سقوط می‌‌کند. بعدها نام خدمۀ هواپیما در فهرست افراد مفقودالاثرِ جنگ ثبت می‌‌شود. چندین دهه پس از جنگ، بقایای اسکلت آن‌ها در حالی شناسایی و به آمریکا بازگردانده می‌شود که سایه‌‌ای از رنگ آبی بر آن‌ها افتاده است. محققان آمریکایی در ابتدا درمورد مادۀ آبی رنگ سردرگم بودند و گمان می‌‌کردند کسی که در ویتنام بقایا را در اختیار داشته عمداً آن‌ها را رنگ کرده است. پس از تحقیقِ بیشتر روشن شد که این ماده وی‌ویانیت است. درنتیجه محققان به این فرضیه رهنمون شدند که خدمۀ هواپیما در خاکی دفن‌‌ بوده‌‌اند غرقِ آب و پر از آهنِ ناشی از هواپیمای درحال‌پوسیدن که این همان شرایط مطلوب برای پدیدآمدن مادۀ معدنی آبی‌‌رنگ است.

وی‌ویانیت می‌‌تواند در مطالعه دربارۀ بقایای انسانی نیز اختلال ایجاد کند. این مشکل همچون خاری است در پهلوی باستان‌‌شناسانی که از دی.ان.‌‌ایِ حاصل‌ از مردگانِ کاملاً متلاشی‌‌شده برای یافتن نیاکان و شناسایی دیگر خصوصیاتِ این افراد بهره می‌‌گیرند، خصوصیاتی که دارای کدگذاری ژنی هستند.

_{آثار وی‌ویانیت بر سنگ‌‌ها}

در بهار ۱۷۵۷ گوری دسته‌جمعی از سربازانِ کشته‌شده در نبردی بین ارتش‌‌های اتریش و پروس کشف شد. این نبرد در نزدیکی جایی رخ داد که اکنون شهر لیبرس در جمهوری چک است (بخشی از «جنگ هفت‌ساله»). پس‌ازآن بود که محققان در تجزیۀ دی.ان.ایِ به‌دست‌آمده از اسکلت‌‌ها دچار مشکل شدند. آن‌ها در پیگیری علت مشکلاتشان به لایۀ آبی‌‌رنگی رسیدند که روی استخوان‌‌های منبع دی.ان.ای را پوشانده بود.

مواد معدنی حاوی آهن مانند وی‌ویانیت می‌‌توانند در کار یکی از ابزارهای ملکولی اختلال ایجاد کنند، ابزاری که برای دسترسی به مقادیر اندک دی.ان.ایِ موجود در بقایای زیست‌‌شناختی مورد استفاده قرار می‌گیرد. این دستگاه، یعنی واکنش زنجیره‌‌ای پلیمراز (که معمولاً به‌اختصار پی.سی.آر^۱ نامیده می‌‌شود)، در اصل دستگاهی برای فتوکپی دی.ان.ای است که وی‌ویانیت در آن نقش گیرکردن ناجور کاغذ را ایفا می‌‌کند. مانعی که وی‌ویانیت برای پی.سی.آر ایجاد کرد باعث شد محققان برای تجزیه‌وتحلیل استخوان‌‌های حاوی مواد معدنیِ مزاحم به‌سراغ طراحیِ روش جدیدی بروند.

آخر اینکه، وی‌ویانیت می‌‌تواند از بقایای انسانی محافظت کند و دربارۀ محل دفن به ما اطلاعات بدهد. گورستان‌‌های بریسبان شمالی شامل مجموعه‌‌‌‌‌‌‌‌ای ازمدفن‌‌هاست. از این گورستان‌ها تا سال ۱۸۷۵ برای دفن ساکنان متوفای شهر بریسبان استفاده می‌‌شد و اکنون مرکز ایالت کویینزلند در استرالیاست. یک قرن بعد، به‌دنبال حفاری طی پروژه‌ای ساختمانی، ۲۵ گور حاوی وی‌ویانیت در این منطقه شناسایی می‌‌شود. محققان کشف کردند که پوشش آبی‌‌رنگ روی استخوان‌‌ها و دندان‌‌ها باعث کندشدنِ فساد آن‌ها شده و ارزش باستان‌‌شناختی بقایا را افزایش داده بود. همچنین وجود وی‌ویانیت گواهی بود بر جاری‌شدن متناوب سیل در این گورستان‌‌ها، امری که تأییدکنندۀ گزارش‌‌های مندرج در روزنامه‌‌های قدیمی بریسبان بود.

شاید آقای وایت به‌لطف وی‌ویانیت رنگ عوض کرده باشد، اما چند مادۀ معدنی دیگر می‌‌توانند اثر مشابهی بر مردگان برجای بگذارند. این را می‌‌دانیم که اگر اشیایی همچون پوکۀ فشنگ، جواهرات یا دکمۀ فلزیِ پوشاک در نزدیکی بقایای انسانی قرار داشته باشند، روی این بقایا، مواد معدنی سبزآبی و حاویِ مس ظاهر می‌‌شوند. چه کسی گفته که متلاشی‌شدن و تباهی نمی‌‌تواند چشمگیر و جذاب باشد؟

پی‌نوشت‌ها:
• این مطلب را کریس دراج نوشته است و در تاریخ ۲۵ اکتبر ۲۰۱۶ با عنوان «The Vivid Blue Mineral That Grows on Buried Bodies and Confuses Archaeologists» در وب‌سایت اطلس آبسکیورا منتشر شده است. وب‌سایت ترجمان در تاریخ ۱۸ دی ۱۳۹۵ این مطلب را با عنوان «آبیِ درخشانِ جسد» و با ترجمۀ محمدرضا اخلاقی‌منش منتشر کرده است.
•• کریس دراج (Chris Drudge) دانش‌آموختۀ دکتری شیمیِ زیست محیطی و میکروبیولوژی در دانشگاه مک‌مستر کانادا و یکی از مدرسان این دانشگاه است.
[۱] PCR