جهانی که «جنایت و مکافات» داستایفسکی را ساخت

سوالی که داستایفسکی در رمان شگفت‌آور «جنایت و مکافات» پرسید، یک قرن است که ما را رها نکرده: آیا می‌توان انسانی ستمگر و خبیث را برای رسیدن به جامعه‌ای بهتر کُشت؟ عقلانیت سردِ فایده‌گرایی می‌گوید آری. و در حقیقت آنچه داستایفسکی را بیشتر از خودِ قتل به وحشت انداخته بود، عقلانی جلوه‌کردنِ آن بود. اما چگونه چنین چیزی ممکن شد؟ شاید نگاهی به شرایط اجتماعی روسیه در آن دوران بتوان پاسخی فراهم کند.

بچه‌تنبل‌های آسیا چطور در اروپا نابغه می‌شوند؟

پوژانگ یائو دانش‌آموزی بود که در کلاسش در شهری دورافتاده در چین از آخر دوم بود. چند سال بعد او به عنوان رتبۀ اول در کل انگلستان سر از دانشگاه کمبریج درآورد و سپس به بزرگترین بانک سرمایه‌گذاری جهان پیوست. در آنجا نیز به خاطر اشتباه فاحشش در یک معامله ترفیع گرفت و برای ادامۀ تحصیل به دانشکدۀ بازرگانی استنفورد معرفی شد. یائو از نقش شانس در موفقیت و تصویر آرمانیِ نادرستی می‌گوید که خارجی‌ها از سیستم آموزشی غرب دارند.

ویژه‌نامه: اتحاد جماهیر فوتبال

هر چیز که دلتان بخواهد در فوتبال پیدا می‌شود: زمین چمن شاید صلح‌آمیزترین رفتارها را در خود تجربه کند، شاید هم به میدان جنگی تمام‌عیار با چند کشته و زخمی تبدیل شود؛ یکسری معتقدند همیشه دست‌های کثیفی پشت‌پردۀ فوتبال دارند خراب‌کاری می‌کنند، برخی هم فکر می‌کنند فوتبال تجسم کامل آزادی و عدالت است. جنگ و صلح، فساد و پاکی، لذت و درد، و دلباختگی و تنفر همگی در زمین فوتبال جمع‌اند. اما نکتۀ مهم این است که هرچه این تعارض‌ها بیشتر به چشم بیاید، این بازی بیشتر تماشایی می‌شود.

ارواح شفابخش

با وجود پیشرفت‌های خیره‌کنندۀ دانش پزشکی، همچنان مردمان بسیاری به کارآمدی این علم مشکوک‌اند؛ اعتقادی به آزمایش‌ها و داروهای پزشکان ندارند و درمان‌های سنتی خودشان را ترجیح می‌دهند. چرا مردم حرف‌های به‌ظاهر منطقی پزشکان را قبول نمی‌کنند؟ شاید بخشی از این مسئله در ماهیتِ رازآمیز و رنج‌آلود بیماری نهفته باشد. شاید برای درمان دردهای انسان به چیزی بیش از بررسی‌های علمی بی‌روح نیاز داشته باشیم.

تاریخ پنهان سیاست‌های هویتی

سیاست‌های هویتی، به ساده‌ترین تعبیر یعنی تکیه بر هویت‌های گروهی، قومی یا ملی، به‌جای محور قرار دادنِ اصول کلی و جهان‌شمول در سیاست. سیاست‌های هویتی تا قبل از جنگ جهانی دوم، عمدتاً نزد محافظه‌کاران و جناح راست سیاسی یافت می‌شدند، اما بعد از جنگ جهانی، رفته‌رفته، به جناح چپ هجرت کردند و به طور روزافزونی گسترش یافتند. طوری که می‌توان گفت امروزه کل میدان سیاست را تسخیر کرده‌اند. فرانک فوردی مراحل مختلف این چرخش سیاسی را شرح می‌دهد.

عقل صرفاً بردۀ احساسات است

وقتی کتاب پینکر، «اینک روشنگری»، را بخوانید، احساس می‌کنید یکی از آن متفکرهای دوآتشۀ روشنگری، دو قرن پیش، در یک غار خوابش برده و حالا در عصر ما بیدار شده. او همچنان هوادار خوش‌بینیِ روشنفکرانی است که خیال می‌کردند وقتی علم به اوج خودش برسد، رنج آدمیزاد هم تمام خواهد شد. روزگار گذشت، علم قله‌هایش را فتح کرد و فقط یکی از رنج‌های بشریت شد جنگ‌های جهانی، با هشتادمیلیون کشته. پینکرِ خوش‌بین چه توجیهی برای این‌همه مصیبت روزگار ما دارد؟

همۀ گزینه‌ها روی میز است، اما بهترین گزینه کدام است؟

بین هر سه گزینه، اگر گزینۀ اول بهتر از دومی باشد، و دومی بهتر از سومی، گزینۀ اول می‌بایست بهتر از گزینۀ سوم باشد. این همان فرض انتقال‌پذیری است که از فروض بنیادی نظریۀ اقتصاد به شمار می‌رود. اما شیوع این فرض و ورود آن به زندگی‌های روزمره اثرات عمیقی بر دیدگاه ما داشته است. از خرید ماشین گرفته تا ترغیب فرزندانمان به سوی آینده‌ای بهتر پیروی یا عدم پیروی از این فرض نتایج بسیار متفاوتی را در بر دارد.

چرا به آرمان‌شهر تکنولوژی اعتقاد ندارم؟

آیا فناوری‌های عمومی، گوشی‌هایی که در دست داریم و شبکه‌های اجتماعی‌ای که در آن می‌نویسیم می‌توانند زندگی اجتماعی‌مان را بهتر کنند؟ جلوی ظلمی را بگیرند یا نیازِ نیازمندی را برطرف سازند؟ گاهی بله، ولی خیلی وقت‌ها هم نه. در کتابی جدید، دختر دانشجویی که با شور و شوق اولین نسل از رسانه‌های مردمی را به کار گرفت تجربۀ خودش از این فناوری‌ها را در قالب روایتی داستان‌وار بازگو کرده است.

باروری مساعدتی، فناوری‌های ژنتیک و ژنومیک، و زندگی خانوادگی

در طول قرن‌ها، جوانب زیادی از زندگی خانوادگی از حیطۀ علم و توانایی ما خارج بوده است: تعداد بچه‌ها، نازایی، جنسیت بچه‌ها، تشخیص قطعی پدر در دعواهای حقوقی، نسب‌شناسی و... اما تحولات فناورانه امروز ما را به مرزی رسانده‌اند که بتوانیم بچه‌هایمان را «طراحی» کنیم. اما چنین توانایی‌هایی بر زندگیِ اجتماعی ما چه تأثیری خواهد داشت؟ آیا مفهوم پدر و مادر، آنگونه که برای ما آشنا بوده است، در حال از بین رفتن است؟

آشوب جهانی عشق

«زنجیرۀ جهانی مراقب» تعبیری است که اولریش بک، برای توصیفِ شیوۀ درهم‌تنیدگی وظایفِ خانوادگی در جهانِ امروز به کار می‌برد. زنانی در فیلیپین، اوکراین یا لهستان، بچه‌های خود را به همسایه‌ها و مادربزرگانشان می‌سپارند تا در خانه‌های کشورهای ثروتمند، خدمتکار شوند. بدین‌ترتیب زنانِ غربی فرصت می‌یابند تا بیرون از خانه کار و پیشرفت کنند. بدونِ مادرانِ فقیری که سال تا سال فرزندانشان را نمی‌بینند، برابریِ زنان و مردان در غرب ناممکن است.

نظریه‌های مصرف

نطفۀ جامعه‌شناسی در بحبوحۀ انقلاب صنعتی بسته شد. شاید به همین دلیل بود که جامعه‌شناسان اولیه به «تولید» بسیار بیشتر از «مصرف» اهمیت می‌دادند. آن‌ها یا به مصرف بی‌اعتنا بودند یا آن را نکوهش می‌کردند. اما هر چه جلو رفته‌ایم، مصرف اهمیت بیشتری پیدا کرده است. نسلِ جدید جامعه‌شناسان این موضوع را از جوانب گوناگون کاوش کرده‌اند، اما هنوز راه‌های نرفتۀ بسیاری باقی است. جرج ریتزر در این مقاله مروری جامع بر نظریه‌های مختلف دربارۀ مصرف ارائه کرده است.

خانواده‌های فراملی

کودکی را تصور کنید که در کشوری عقب‌مانده در آمریکای لاتین زندگی می‌کند و مسئولیتِ بزرگ‌کردن او را به مادربزرگش سپرده‌اند. مادر این کودک در ایتالیا از پیرمردی تنها مراقبت می‌کند، زیرا فرزندانِ پیرمرد در استرالیا زندگی می‌کنند. این وضعیت پیچیدگیِ مسئلۀ «مراقبت» در جهانِ نابرابر و جهانی‌شدۀ ما را نشان می‌دهد. این خانواده‌های دور از هم را چطور باید فهمید؟ برای مطالعۀ آن‌ها چه مفاهیمی لازم است؟ و آیندۀ آن‌ها به کدام سو می‌رود؟

سیاست‌گذاری عمومی و خانواده‌ها

پس از جنگ جهانیِ دوم، دولت‌های رفاه تلاش کردند تا با سیاست‌گذاری‌های اجتماعی به زندگی خانوادگی مردمشان کمک کنند. این سیاست‌گذاری‌ها معمولاً شامل حمایت‌های مالی به نان‌آورِ خانواده می‌شد؛ اما هم‌زمان مشکل دیگری وجود داشت: کمبود نیروی کار. بنابراین همین دولت‌ها به‌شکلِ روزافزونی زنان را به ورود به بازار کار تشویق کردند. با افزایش اشتغال زنان، خانواده‌ها با معضل تازه‌ای رو‌به‌رو شدند: چه کسی باید از بچه‌ها مراقبت کند و به کارهای خانه برسد؟

جامعۀ فرامصرفی

مصرف دارد از سر و روی ما بالا می‌رود. هر دقیقه‌ای از شبانه‌روز، هر جا که باشید و هر علاقه‌ای که داشته باشید، گزینه‌هایی برای مصرف جلوی پای شماست. جامعۀ امروز تفاوت بسیاری دارد با جامعه‌ای که متفکران منتقدِ دهه‌های ۶۰ و ۷۰، آن را «جامعۀ مصرفی» نامیده بودند. ژیل لیپووتسکی، فیلسوف و جامعه‌شناس فرانسوی می‌گوید ما اکنون در عصر فرامصرفی به سر می‌بریم. عصری که سازمان‌دهی طبقاتی مصرف به‌هم‌ریخته و مصرف همگانی شده است.

پدران و پدری

مرز میان «پدر خوب» و «پدر بد» چطور تعیین می‌شود؟ به‌طور سنتی مهم‌ترین وظیفۀ پدر تأمین معاش خانواده بوده است و پدری که از عهدۀ این کار برمی‌آمد، در مجموع پدری خوب محسوب می‌شد، اما امروزه مجموعه‌ای از ویژگی‌های رفتاری و اخلاقی، انتظار شریک‌شدن در امور خانه و تربیت فرزندان، داشتن شغلی آبرومندانه و اقامت نزد خانواده نیز جزء لازمه‌های «پدر خوب» بودن شده است. این انتظارات ایفای نقش پدر را سخت‌تر از همیشه کرده است.

تحلیل حواس و رابطۀ امر فیزیکی با امر روانی

نتایج درخشان علم فیزیک در دورۀ مدرن، تنها محدود به حوزۀ فیزیک نیست، بلکه علوم دیگری را نیزدر بر می‌گیرد. اما فیزیک، با وجود پیشرفت قابل توجه، تنها بخشی از بدنۀ مشترک و بزرگ‌تر دانش است و با ابزارهای فکریِ محدودش -که برای اهداف و مقاصد محدود و خاصی ایجاد شده است- قادر به پرداختن به تمامی موضوعاتِ محوریِ مورد بحث نیست؛ وقتی به این امور می‌اندیشیم درمی‌یابیم که این گرایش در نظر ما نباید به‌کلی مناسب باشد.

دین، عشق رمانتیک و خانواده

ادیان ابراهیمی پیوندی ناگسستنی با مفاهیم خانواده، نسل و تولیدمثل دارند که در هستۀ الهیات آنها قرار می‌گیرند. این ادیان عمیقاً پدرسالار هستند و لذا دگرگونی معاصر خانواده، زندگی و جایگاه زنان اثرات عمیقی بر رویه‌های رسمی دینی داشته‌اند. همچنین، تغییرات اجتماعی و تکنولوژیک شرایط مساعد را برای گونه‌های جدیدی از روابط خانوادگی، جنسی و تولیدمثلی خلق کرده‌اند که چالشی رادیکال هم برای ادیان سنتی و هم برای شکل‌های متعارف خانواده محسوب می‌شوند.

آیا تمدنی زوال‌یافته می‌تواند دوباره بازسازی شود؟

در سال‌های اخیر، بعد از چاپ کتاب مجادله‌برانگیز «برخورد تمدن‌ها» نوشتۀ هانتینگتون و ارائۀ تز گفت‌وگوی تمدن‌ها در مقابل آن، دوباره بحث از تمدن در محافل آکادمیک رایج شده است. طی قرن گذشته، بسیاری از متفکران مسلمان، احساس کرده‌اند تمدن اسلامی رو به زوال رفته است و تلاش کرده‌اند تا راهکارهایی برای احیای دوبارۀ آن ارائه دهند. آیا احیای تمدن، خواستی نوستالژیک برای بازگشت به گذشته است؟ یا آرمانی مترقی برای حفظ هویت و ارزش‌های جمعی؟

خانوادۀ کودک: چشم‌اندازی کودک‌محور

جامعه‌شناسی خانواده تا امروز همواره کودکان را ذیلِ مسائل پدر و مادرهایشان حساب کرده است. اما دیدگاه‌های نوین معتقدند کودکان بیش از آنچه ما تصور می‌کنیم از اوضاع و احوالِ خانواده‌هایی که در آن زندگی می‌کنند باخبرند. آن‌ها مشکلات مالی یا ضیقِ وقت پدر و مادر برای مراقبت از آن‌ها را می‌فهمند و به آن‌ها واکنش نشان می‌دهند. راستی، تصور کودکان دربارۀ خانواده‌ای که در آن زندگی می‌کنند چیست؟ چگونه می‌توان این تصور را مطالعه کرد؟

هفت نظامِ اصلی خانواده در دنیا

آیا در پی طوفان بی‌امان جهانی‌سازی، خانواده و مسائل و مشکلات آن نیز در سراسرِ جهان شبیهِ هم شده است؟ پژوهش‌های کلان جهانی در جامعه‌شناسی خانواده این مسئله را تأیید نمی‌کنند. خانواده‌ها با سرعتِ زیاد در حال دگرگونی‌اند، اما هنوز تفاوت‌های شایان‌توجهی در نقاط مختلف دنیا وجود دارد. گوران تربورن، متخصص تاریخ خانواده، در این مقاله هفت نظامِ اصلی خانواده را در جهان از هم تمایز داده است و اصلی‌ترین خصیصه‌های آن‌ها را برشمرده است.

جان گرِی: استیون پینکر دربارۀ خشونت و جنگ اشتباه می‌کند

استیون پینکر کتاب‌های قطوری می‌نویسد و در آن‌ها با عدد و رقم ثابت می‌کند که خشونت در دنیای امروز از همیشۀ تاریخ کمتر است و نوع‌دوستی بیشتر. جان گری اما نظر دیگری دارد. او استدلال می‌کند که وقتی صحبت از آلام بشری است، و از آن بالاتر، وقتی صحبت از تعداد کسانی است که در اثر خشونت جان داده‌اند، آمارها گمراه‌کننده‌اند، به همان اندازه‌ای که محاسباتِ ریاضیاتی طالع‌بینان باستانی برای پیش‌بینیِ آینده گمراه‌کننده بودند.

انعام دادن تشکر است یا توهین؟

آدم‌های مؤدب و متشخص در توکیو هیچ‌گاه انعام نمی‌دهند. در نیویورک میزان تشخص افراد را می‌توانی از مقداری که انعام می‌دهند بفهمی. نگاه مثبت یا منفی به انعام در جوامع مختلف به مولفه‌های فرهنگی، اقتصادی و تاریخی متعددی بستگی دارد، اما به هر ترتیب شاید انسانی‌ترین بخش رستوران‌رَوی در دنیای امروز ما همین باشد. اینکه به اختیار خود با دادن انعام دیگری را هم در لذتت شریک و غذا خوردن را به چیزی بیش از یک مبادلۀ تجاری تبدیل می‌کنی.

جهانی که «جنایت و مکافات» داستایفسکی را ساخت

سوالی که داستایفسکی در رمان شگفت‌آور «جنایت و مکافات» پرسید، یک قرن است که ما را رها نکرده: آیا می‌توان انسانی ستمگر و خبیث را برای رسیدن به جامعه‌ای بهتر کُشت؟ عقلانیت سردِ فایده‌گرایی می‌گوید آری. و در حقیقت آنچه داستایفسکی را بیشتر از خودِ قتل به وحشت انداخته بود، عقلانی جلوه‌کردنِ آن بود. اما چگونه چنین چیزی ممکن شد؟ شاید نگاهی به شرایط اجتماعی روسیه در آن دوران بتوان پاسخی فراهم کند.

بچه‌تنبل‌های آسیا چطور در اروپا نابغه می‌شوند؟

پوژانگ یائو دانش‌آموزی بود که در کلاسش در شهری دورافتاده در چین از آخر دوم بود. چند سال بعد او به عنوان رتبۀ اول در کل انگلستان سر از دانشگاه کمبریج درآورد و سپس به بزرگترین بانک سرمایه‌گذاری جهان پیوست. در آنجا نیز به خاطر اشتباه فاحشش در یک معامله ترفیع گرفت و برای ادامۀ تحصیل به دانشکدۀ بازرگانی استنفورد معرفی شد. یائو از نقش شانس در موفقیت و تصویر آرمانیِ نادرستی می‌گوید که خارجی‌ها از سیستم آموزشی غرب دارند.

ارواح شفابخش

با وجود پیشرفت‌های خیره‌کنندۀ دانش پزشکی، همچنان مردمان بسیاری به کارآمدی این علم مشکوک‌اند؛ اعتقادی به آزمایش‌ها و داروهای پزشکان ندارند و درمان‌های سنتی خودشان را ترجیح می‌دهند. چرا مردم حرف‌های به‌ظاهر منطقی پزشکان را قبول نمی‌کنند؟ شاید بخشی از این مسئله در ماهیتِ رازآمیز و رنج‌آلود بیماری نهفته باشد. شاید برای درمان دردهای انسان به چیزی بیش از بررسی‌های علمی بی‌روح نیاز داشته باشیم.

تاریخ پنهان سیاست‌های هویتی

سیاست‌های هویتی، به ساده‌ترین تعبیر یعنی تکیه بر هویت‌های گروهی، قومی یا ملی، به‌جای محور قرار دادنِ اصول کلی و جهان‌شمول در سیاست. سیاست‌های هویتی تا قبل از جنگ جهانی دوم، عمدتاً نزد محافظه‌کاران و جناح راست سیاسی یافت می‌شدند، اما بعد از جنگ جهانی، رفته‌رفته، به جناح چپ هجرت کردند و به طور روزافزونی گسترش یافتند. طوری که می‌توان گفت امروزه کل میدان سیاست را تسخیر کرده‌اند. فرانک فوردی مراحل مختلف این چرخش سیاسی را شرح می‌دهد.

همۀ گزینه‌ها روی میز است، اما بهترین گزینه کدام است؟

بین هر سه گزینه، اگر گزینۀ اول بهتر از دومی باشد، و دومی بهتر از سومی، گزینۀ اول می‌بایست بهتر از گزینۀ سوم باشد. این همان فرض انتقال‌پذیری است که از فروض بنیادی نظریۀ اقتصاد به شمار می‌رود. اما شیوع این فرض و ورود آن به زندگی‌های روزمره اثرات عمیقی بر دیدگاه ما داشته است. از خرید ماشین گرفته تا ترغیب فرزندانمان به سوی آینده‌ای بهتر پیروی یا عدم پیروی از این فرض نتایج بسیار متفاوتی را در بر دارد.

انسان‌شناسی به بزرگی استراوس، اما بسیار ناشناخته‌تر از او

به تازگی مجلدات دیگری از خودزندگی‌نامۀ عظیم انسان‌شناس بزرگ فرانسوی، میشل لریس، به انگلیسی ترجمه شده است. انسان‌شناسی که به طرزی باورنکردنی از زمانۀ خود جلوتر است و در کوران استعمار، جابه‌جا از غارت‌ها، فریب‌کاری‌ها و تهدیداتی حرف می‌زند که تیم اکتشافی او برای جمع‌آوری اشیای مقدس آفریقایی‌ها به کار می‌گرفتند. گویی لریس ۸۰ سال پیش، بیش از همۀ همکاران خود از پیوندهای جدیِ معرفت انسان‌شناسانه و استعمار آگاه بوده است.

علیه علم شهروندی

«علم شهروندی» تعبیر جدیدی است که اینجا و آنجا تبلیغ می‌شود، جنبشی که مردم عادی را فرا می‌خواند تا در فرایند تحقیقات علمی عظیم مشارکت کنند، داده جمع‌آوری کنند و اندازه‌گیری‌هایشان را به اشتراک بگذارند تا علم را از چنگ نخبه‌گرایان عبوس بیرون بیاورند و آن را «دموکراتیک» کنند. اما وقتی دقیق‌تر نگاه کنیم، تصویر دیگری پدیدار می‌شود: بودجه‌های کلانی که بنگاه‌های اقتصادی بزرگ اختصاص می‌دهند تا بازارهای جدیدی برای فریب مردم و خالی‌کردن جیب آن‌ها بسازند.

چقدر از خاطراتمان ساختگی است؟

کسانی که حافظۀ قوی دارند شاید خیلی به خود ببالند. اما پژوهشگران دانشگاه کالیفرنیا به این نتیجه رسیدند که بسیاری از خاطره‌هایی که به یادمان می‌آید چیزی مثل عکاسیِ دوربین‌ها نیست، بلکه همچون نقاشیِ ذهن آدم‌هاست. در این نقاشی، علاوه‌بر جزئیات، پای تفسیر انسان هم در میان است. اگر این نتایج را بپذیریم، چه بلایی بر سر روزنامه‌نگاری می‌آید که صرفاً به روایت‌های آدم‌ها از اتفاقات استناد می‌کند؟ این محققان می‌گویند حافظه چیزی مثل مستند است: تفسیر مستندساز، با چاشنیِ واقعیت.

بطالت را دوست دارم ولی انتظارکشیدن را نه

فرض کنید باید در هفته چهل‌ساعت کار کنید. بسته به کارفرما و جایگاه شغلی‌ای که دارید، چند حالت برایتان پیش می‌آید: یا باید همۀ چهل ساعت را با جدیت و دقت کار کنید، که بد به حالتان. یا می‌توانید سی ساعت کار کنید و ده ساعت را به بطالت بگذرانید که در این صورت وضعتان بد نیست، یا آنکه سی ساعت را به بطالت می‌گذرانید و ده ساعت کار می‌کنید که اگر چنین است، احسنت بر شما.

چرا با استخدام «بهترین» افراد، کمترین خلاقیت نصیبتان خواهد شد؟

آیا برای حل مشکل ترافیک از دست یک زیست‌شناس کاری برمی‌آید؟ یک ریاضی‌دان می‌تواند پیشنهادی برای کاهش مصرف سیگار داشته باشد؟ اگر معتقد به شایسته‌سالاری باشید، احتمالاً خواهید گفت «نه‌چندان». اما واقعیت این است که مسائل جوامع امروزی چنان پیچیده و چندوجهی هستند که هیچ‌کس نمی‌تواند آن‌ها را به‌تنهایی حل‌وفصل کند. ما نیاز به تیم‌هایی با تخصص‌های متنوع و چه‌بسا «غیرمرتبط» داریم تا بتوانیم مسائل را از منظرهایی پیش‌بینی‌نشده بنگریم.

آزمایشگاهی به نام دموکراسی؛ گفت‌وگو با اتین بالیبار

اتین بالیبار، فیلسوف فرانسوی، از چهره‌های برجستۀ پسامارکسیسم در دوران ماست. نژادپرستی از مهم‌ترین دغدغه‌های فکری اوست و هشدار می‌دهد که ترکیب این گرایش فکری با بازگشت تمایلات ملی‌گرایانه و اوج‌گرفتن سیاست‌های شبه‌فاشسیتی آیندۀ نگران‌کننده‌ای را برای ما رقم خواهد زد. بالیبار در این مصاحبه علاوه بر تشریح دیدگاه خود دربارۀ دنیای امروز، از کتاب‌های قبلی و دوران دانشجویی خود نیز یاد می‌کند.

برونو لاتور: ما هرگز مدرن نبوده‌ایم

کسی نمی‌داند واقعاً برونو لاتور چه‌کاره است. دکترایش را در الهیات گرفته است، با دانشمندان دست به یقه شده است، انسان‌شناسان او را از جرگۀ خود می‌دانند، خودش ادعای جامعه‌شناس بودن دارد، و حالا نمایشنامه‌نویسی را هم به کارنامه‌اش اضافه کرده است. فرزند خانواده‌ای که نسل به نسل در کار تولید شراب بوده‌اند، این روزها، پس از بازنشستگی از دانشگاه، بیش از همیشه دلمشغول تغییرات اقلیمی شده است.

نیکوس پولانزاس و پاسخی که به چنگ نمی‌آمد

نیکوس پولانزاس، جامعه‌شناس و نظریه‌پرداز یونانی-فرانسوی، یکی از چهره‌های شاخص مارکسیسم در دهۀ ۷۰ بود. مباحث او دربارۀ نظریۀ دولت و تحلیل طبقات اجتماعی نقدی جدی به تصورات تثبیت‌شدۀ لنینیسم در این باره به شمار می‌آمد. او در این مصاحبه دربارۀ موضوعات مختلفی که دامن‌گیر اردوگاه چپ در آن دوران بود، از جمله بحران احزاب چپ در اروپا و مسئلۀ اروکمونیسم به بحث می‌نشیند.

امید از آینده به گذشته هجرت کرده است

بعضی معتقدند پیشرفت و امید به بهترشدن شرایط در آینده از بنیادی‌ترین خصوصیات مدرنیته است. زیگمونت باومن می‌گوید بحرانی که امروز دامن اروپا را گرفته است حاصلِ از بین رفتن همین امید است. امروزه احساس ما به آینده مملو از هراس‌های دهشتناک و آخرالزمانی است و تصور خوشبختی از آینده به گذشته نقل‌مکان کرده است. این بازگشتِ ناکجاآبادی دغدغۀ خاطر سال‌های آخر عمر باومن بود. چیزی که خودش «رتروتوپیا» می‌نامید.

دن آریلی از پنج کتاب مهم در حوزۀ اقتصاد رفتاری می‌گوید

اقتصاد رفتاری روزبه‌روز توجه بیشتری را در محیط‌های دانشگاهی و تجاری به خود جلب می‌کند. هر سال که به فهرست پرفروش‌ترین کتاب‌های اقتصاد نگاه می‌کنید، نام کتاب‌های اقتصاد رفتاری را در صدر فهرست می‌بینید. کمیتۀ نوبل نیز در ادامۀ توجه به این رشته امسال نیز این جایزه را به یک اقتصاددان رفتاری، ریچارد تالر، اهدا کرد. در گفت‌وگوی پیش رو دن آریلی، یکی از برجسته‌ترین اقتصاددانان رفتاری، پنج کتابی را معرفی می‌کند که به نظرش در این حوزه تعیین‌کننده است.

سایمون کریچلی: وقتی به فوتبال می‌اندیشیم به چه می‌اندیشیم

در تاریخ، رقصیدن و خوش‌گذرانی غالباً مخصوص طبقۀ مرفه جامعه بوده است. اما در عصر ما، که فوتبال محبوب‌ترین خوشگذرانیِ آدم‌ها شده، همه به‌شکلی برابر می‌توانند در زمین چمن به بدن خود کش‌وقوس بدهند، برقصند و توپ را از خط دروازه رد کنند. فوتبال آرمان انسان‌ها را در حد توان خود محقق کرده، آرمانی که می‌خواست همه آزاد باشند و درعین‌حال از قانون پیروی کنند: آرزویی که از برابری انسان‌ها حکایت می‌کرد و هم‌زمان حامی استعدادهای متفاوت و گوناگون انسان‌ها بود.

تغییر شیوۀ فهم ما از «مسئولیت» ما را بی‌رحم‌تر کرده است

ما در برابر چه چیز مسئولیت داریم؟ در برابر خودمان و تصمیم‌ها و انتخاب‌هایمان؟ یا در برابر خانواده و محله و کشورمان؟ پاسخی که به این سؤال می‌دهیم، اثر مهمی در نحوۀ نگاه ما به مسائل سیاسی دارد. وقتی فرد را مسئول تمام اشتباهاتش بدانیم، هر گونه کمک یا حمایتی به او را نفی می‌کنیم و وقتی دولت را مسئول مشکلات مردم بدانیم، عاملیت آن‌ها را نادیده گرفته‌ایم. کتابی جدید به این سؤال دشوار پرداخته است.

پنچ کتاب پیشنهادی کیت ریوُرت برای بازاندیشی در علم اقتصاد

سیاست‌مداران همیشه به‌دنبال نشان‌دادن نمودارهایی هستند که نشان از حرکت روبه‌جلو و بالا داشته باشد. چرا؟ چون ذهن ما استعارۀ حرکت به جلو و بالا را نمایانگر پیشرفت می‌داند. کیت ریورت با درک تأثیر استعاره‌ها، تصاویر و مفاهیم ساده روی ذهنیت ما، از تصویر یک دونات برای مشخص‌کردن نیازهای اقتصاد امروز استفاده می‌کند. او در گفت‌وگوی پیش رو از پنج کتابی می‌گوید که بیش از همه برای بازاندیشی در علم اقتصاد اهمیت دارند.

سرمایه‌داری: تاریخی از هزینه‌های گزاف برای رسیدن به ارزانی

طبیعت، پول، کار، مراقبت، غذا، انرژی و جان. دنیای ما را این هفت چیز ساخته‌اند و آینده‌مان را این هفت چیز شکل خواهند داد. سرمایه‌داری، به‌مثابۀ یک نظام عظیم اقتصادی و سیاسی، برای ارزان‌کردن این هفت چیز، هر کاری کرده است. از برده‌داری و استعمار تا تخریب بی‌سابقۀ منابع زیست‌محیطی کرۀ زمین. کتابی جدید با پیگیری تاریخی این هفت چیز نشان می‌دهد چطور امروز به مرزهای بحرانی بی‌بازگشت رسیده‌ایم و چطور می‌توان راهی برای نجات یافت.

«مِن‌مِن» کردن؛ واژه‌های بی‌معنایی که به ما قدرت حرف‌زدن می‌دهند

وقتی کسی آدرس جایی را می‌پرسد حتی اگر چشم‌بسته هم آنجا را بلد باشیم اول کمی «مِن‌مِن» می‌کنیم. درواقع اگر همین من‌من نباشد و فقط برای چند ثانیۀ ناقابل صحبت نکنیم، احتمالاً با عصبانیت چیزی می‌گوید و رد می‌شود. این‌جور مواقع مکث‌های کوتاه و استفاده از واژگان پیوندی مثل «ممم...» چند معنا دارد: اینکه ما حرف او را فهمیده‌ایم، نشانی را می‌دانیم، و نمی‌خواهیم سرگردان در خیابان رهایش کنیم. بدون مِن‌مِن‌کردن و مکث‌های کوتاه اصلاً هیچ گفت‌وگویی شکل نمی‌گیرد.

اگر شکارچیان طبیعی حیوانات را می‌کشند، چرا ما چنین نکنیم؟

چرا باید انقراض یک گونه برای ما مهم باشد؟ وقتی جان خود انسان‌ها در خطر است، این‌همه تلاش برای حفظ مثلاً یک گونۀ خاص وزغ چه اهمیتی دارد؟ الیزابت کولبرت این مسئله را با یک مثال توضیح می‌دهد: انقراض گونه‌ها، مثل آتش‌زدن کتابخانه‌هاست. هر گونهْ شیوه‌های منحصربه‌فرد خود را برای بقا دارد، شیوه‌هایی که چه بسا برای حفظ جان خود ما حیاتی باشد. پس وقتی حذف شوند، توانایی بالقوۀ ما برای زنده‌ماندن کاهش می‌یابد.

برونو لاتور؛ منتقدی که اعتبار علم را بازمی‌گرداند

دانشمندانِ علوم تجربی غالباً از دست فیلسوفانِ علم و علم‌پژوهان دل خوشی ندارند. آن‌ها دائماً به کار دانشمندان اشکال می‌گیرند و دسترنج چندین‌ساله‌شان را زیر سؤال می‌برند. لاتور، علم‌پژوه فرانسوی، پس از وقف زندگیِ خود برای نقد علم، دوباره به این نتیجه رسیده که باید به دانشمندان احترام گذاشت. او می‌گوید گرچه رهاورد دانشمندان همچنان کلیت و ضرورت ندارند و از دیدگاه‌های سیاسی جدا نیستند، اما نباید آن‌ها را در عمل نادیده گرفت.

عقل صرفاً بردۀ احساسات است

وقتی کتاب پینکر، «اینک روشنگری»، را بخوانید، احساس می‌کنید یکی از آن متفکرهای دوآتشۀ روشنگری، دو قرن پیش، در یک غار خوابش برده و حالا در عصر ما بیدار شده. او همچنان هوادار خوش‌بینیِ روشنفکرانی است که خیال می‌کردند وقتی علم به اوج خودش برسد، رنج آدمیزاد هم تمام خواهد شد. روزگار گذشت، علم قله‌هایش را فتح کرد و فقط یکی از رنج‌های بشریت شد جنگ‌های جهانی، با هشتادمیلیون کشته. پینکرِ خوش‌بین چه توجیهی برای این‌همه مصیبت روزگار ما دارد؟

چرا به آرمان‌شهر تکنولوژی اعتقاد ندارم؟

آیا فناوری‌های عمومی، گوشی‌هایی که در دست داریم و شبکه‌های اجتماعی‌ای که در آن می‌نویسیم می‌توانند زندگی اجتماعی‌مان را بهتر کنند؟ جلوی ظلمی را بگیرند یا نیازِ نیازمندی را برطرف سازند؟ گاهی بله، ولی خیلی وقت‌ها هم نه. در کتابی جدید، دختر دانشجویی که با شور و شوق اولین نسل از رسانه‌های مردمی را به کار گرفت تجربۀ خودش از این فناوری‌ها را در قالب روایتی داستان‌وار بازگو کرده است.

اگر انسان در عصر روشنگری پیشرفت نکرده است، پس پیشرفت اصلاً چیست؟

استیون پینکر را پرشورترین حامی دوران روشنگری در حال حاضر می‌دانند. متفکری که معتقد است امروز بهترین دوران زندگی انسان‌ها در طول تاریخ است و به‌خاطر همین اظهارنظر، جنجالی را میان موافقان و مخالفان به‌پا کرده است. اما مهم است که بدانیم وقتی او از اهمیت روشنگری سخن می‌گوید، دقیقاً چه چیز را مدنظر دارد. به یک تعبیر، ارزش روشنگری برای پینکر در این چهار «بن‌مایه» خلاصه می‌شود: عقل، علم، انسان‌گرایی و پیشرفت.

مارسل گوشه، تاریخ‌نویسِ عصر رهایی

یکی از تأثیرگذارترین متفکران معاصر فرانسه، مارسل گوشه، در یک کتاب عظیم چهارجلدی، کوشیده است گزارش تاریخی قانع‌کننده‌ای از پنج قرن گذشته فراهم آورد. محور کتاب او، چگونگی برآمدن دموکراسی در قرون جدید است. به اعتقاد گوشه دموکراسی، نه یک «چیز»، بلکه نوعی «کشمکش» بی‌پایان بین خودآیینی و دگرآیینی است و امروز، در عصر نئولیبرالیسم، دموکراسی در عین آنکه پیروزمندتر از همیشه است، به دامان بزرگترین بحران تاریخی خود افتاده است: بحرانِ بی‌آیندگی.

یک اسلاوی ژیژک دیگر؟

پیتر اسلوتردایک، فیلسوف مشهور آلمانی، سال‌هاست که بی‌وقفه در حال نوشتن است. اولین کتاب پرآوازۀ او، «نقد عقل کلبی»، پرفروش‌ترین کتاب فلسفی در آلمانِ پس از جنگ‌جهانی دوم بوده است. اسلوتردایک فیلسوفی غریب با موضع‌گیری‌های غیرمنتظره است که به دلیل نثرِ پیچیده و رازآلودش همیشه در معرض فهم‌های متعارض بوده است. جان گری می‌کوشد با مروری اجمالی، ماحصل افکار او را جمع‌بندی کند.

گرمایش زمین؟ این‌طورها هم نیست

دونالد ترامپ، اندکی پس از رئیس‌جمهور شدن، در یکی از آن توییت‌های معروفش نوشت: «بیرون یخبندان است، پس این گرمایش جهانی لامصب کجاست؟» حرف ترامپ اگرچه مسخره‌بازی به نظر می‌آید، اما جمع شومی از دانشمندان برجستۀ راست‌گرا، با حمایت مالی شرکت‌های بزرگ انرژی، سال‌هاست به طور سیستماتیک مخاطرات زیست‌محیطی را با تردیدافکنی بی‌اهمیت جلوه می‌دهند. کتاب «تاجران تردید» برخی از لایه‌های این پروپاگاندای عظیم را کاویده است.

چه چیزی برخی شهرها را به میدان وقوع انقلاب تبدیل می‌کند؟

«شهر سرکش» کتاب جدید مایک راپورت، گزارش خیره‌کننده‌ای از کانون‌های شکل‌گیری رادیکالیسم سیاسی در شهرهای پاریس، لندن و نیویورک است. راپورت شرح می‌دهد که چطور تراکم جمعیت، انتقال سریع اخبار و اطلاعات و امکان گردهم‌آییِ فوری موجب می‌شود تا برخی مکان‌های خاصِ شهری قابلیت آن را پیدا کنند که جرقۀ انقلاب‌های ویرانگر را روشن کنند یا طرح‌های سیاسی‌ای را پیشنهاد دهند که به مخیلۀ هیچ‌کس نمی‌رسد.

چرا جهاد را انتخاب می‌کنند؟

چه چیز جوانان مسلمانی را که در اروپا زندگی می‌کنند جذب جهاد می‌کند؟ سعاد مخنت برای یافتن جواب این سؤال ماجراجویی خطرناکی را آغاز کرد. او، که خود به‌عنوان روزنامه‌نگاری مسلمان در آلمان کار می‌کرد، بارها آن بیگانگی و خشمی که همتایانش را به جهاد می‌کشاند چشیده بود. اما تصمیم گرفت، به‌جای پیوستن به آن‌ها، با سفر به قلب درگیری‌های جهادی و ترتیب‌دادن مصاحبه‌هایی خطرناک نشان دهد در ذهن آن‌ها چه می‌گذرد.

استیون پینکر؛ فیلسوف پاورپوینتی

«اینک روشنگری»، کتاب تازۀ استیون پینکر، که بیل گیتس آن را «محبوب‌ترین کتاب جدید تمام دوران‌ها» نامیده است، ادعا می‌کند وضعیت امروز جهان بهتر از همیشه است. پینکر برای اثبات این ادعای خوش‌بینانه، در عصری مملو از بدبینی، خروارها خروار آمار و ارقام ارائه می‌کند. اما با نگاهی دقیق‌تر درمی‌یابید که او عامدانه بخش‌های بزرگی از تاریخ را حذف کرده و بسیاری از مسائل امروز را نادیده گرفته است. کاری که روشنگری قرار بود انجام دهد این نبود.

لیبرال‌دموکراسی با کمونیسم استالینی تفاوت دارد، ولی شباهتش بیشتر است

نویسنده‌ای که در لهستانِ دوران شوروی از منتقدان صاحب‌نام حکومت کمونیستی بود حالا، بعد از فروپاشی شوروی، در مقام یک استاد فلسفه و سیاست‌مدار، معتقد است لیبرال‌دموکراسی دارد به حکومتی اقتدارگرا و جبار تبدیل می‌شود که از شهروندانش می‌خواهد دقیقاً طبق الگویی پیش‌بینی‌شده رفتار کنند: عاشق آزادی باشند، دگرباشان را دوست بدارند، ایمانشان به بازار را از دست ندهند و با همه مدارا کنند. وگرنه، خدا به دادشان برسد.

ترکیه و آمریکا: خاطره‌نگاری یک عشق و نفرت

آمریکایی‌های زیادی در طول تاریخ به استانبول سفر کرده‌اند. مارک تواین شیفتۀ این شهر شده بود و همینگوی از آوای مؤذنان شهر به وجد آمده بود. اما سوزی هنسن، خبرنگار آمریکایی‌ای که سال ۲۰۰۹ به این شهر پا گذاشت، سرگذشت دیگری پیدا کرد. او، با زندگی در این شهر، ردپای طولانی‌مدت و خون‌بار آمریکا را دید و از خود پرسید: چرا این مردم از آمریکا متنفرند؟ ولی شاید سؤال دیگری هم لازم بود: چرا این مردم عاشق آمریکایند؟

با یک فوکوی تازه آشنا شوید

فوکو وصیت کرده بود که بعد از مرگش نوشته‌های چاپ‌نشده‌اش منتشر نشوند. بیش از سی ‌سال پس از مرگ او، هنوز ده‌ها جعبه از یادداشت‌های او از دسترس محققان بیرون مانده است. بااین‌حال، همین میزان از پیش‌نویس‌ها، یادداشت‌های کنارگذاشته‌شده و سخنرانی‌هایی که رفته‌رفته منتشر می‌شوند فهم جدیدی از متفکر سرشناس فرانسوی ارائه داده‌اند. دو کتاب جدیدی که بر اساس این متون نوشته شده‌اند متفکری را نشان می‌دهند که از تصور پیشین ما بسیار آشفته‌تر است.

مصائب بزرگ‌ترین متخصص خودمهاری برای مهار خود

واژۀ خودمهاری با نام والتر میشل عجین است. با این حال بد نیست بدانید که میشل سال‌ها درگیر ترک سیگار بوده و هنوز هم نمی‌تواند جلوی تند غذاخوردن و عصبانیت‌های ناگهانی‌اش را بگیرد. میشل بر اساس تجربیات شخصی و پژوهشی‌اش معتقد است که انسان زمانی می‌تواند خود را در برابر وسوسه‌های گوناگون حفظ کند که ارزش عینیِ آن‌ها را تغییر دهد.

انسان چیست؟ انبوهی از دیوانگی، با اندکی عقل

خیال کنید صبح از خواب بیدار شده‌اید و ناگهان همه‌چیز به بهترین شکلِ ممکن خود تبدیل شده؛ در عصر طلایی به سر می‌برید و حالا دیگر وقت خوشگذرانی است. اما چند روز که می‌گذرد، کسی بی‌مقدمه فریاد می‌کشد: «خب، حالا که چی؟». اینجاست که همه با پیدانکردن یک جواب قانع‌کننده جا می‌خورند، لذت آن چند روزِ شیرین به تلخی بدل می‌شود، و پرسشی کور از درون آدم‌ها سر بر می‌آورد: «چرا نباید این آرمان‌شهرِ دوست‌داشتنی را ویران کنیم؟».

به احتمال زیاد، عجیب‌ترین خل‌بازی‌هایتان را دقیقاً در ۲۹سالگی درمی‌آورید

بیشترین امتیازات در خیلی از مسابقات ورزشی در آخرین دقایق گرفته می‌شوند؛ در روزهای پایانیِ انجام یک پروژه یا نوشتن یک رساله، بیشترین سرعت و انگیزه را از خود نشان می‌دهیم و چند روز مانده به تولدمان، بیش از همیشه دچار بحران‌های معنایی و افسردگی می‌شویم. «پایان‌ها» به شیوه‌های مختلف بر رفتارها و تصمیم‌گیری‌های ما اثر می‌گذارند: از تصمیم برای ترک شغلی که دوستش نداریم بگیرید تا شرکت در یک ماراتن نفس‌گیر.

بطالت را دوست دارم ولی انتظارکشیدن را نه

فرض کنید باید در هفته چهل‌ساعت کار کنید. بسته به کارفرما و جایگاه شغلی‌ای که دارید، چند حالت برایتان پیش می‌آید: یا باید همۀ چهل ساعت را با جدیت و دقت کار کنید، که بد به حالتان. یا می‌توانید سی ساعت کار کنید و ده ساعت را به بطالت بگذرانید که در این صورت وضعتان بد نیست، یا آنکه سی ساعت را به بطالت می‌گذرانید و ده ساعت کار می‌کنید که اگر چنین است، احسنت بر شما.

چقدر از خاطراتمان ساختگی است؟

کسانی که حافظۀ قوی دارند شاید خیلی به خود ببالند. اما پژوهشگران دانشگاه کالیفرنیا به این نتیجه رسیدند که بسیاری از خاطره‌هایی که به یادمان می‌آید چیزی مثل عکاسیِ دوربین‌ها نیست، بلکه همچون نقاشیِ ذهن آدم‌هاست. در این نقاشی، علاوه‌بر جزئیات، پای تفسیر انسان هم در میان است. اگر این نتایج را بپذیریم، چه بلایی بر سر روزنامه‌نگاری می‌آید که صرفاً به روایت‌های آدم‌ها از اتفاقات استناد می‌کند؟ این محققان می‌گویند حافظه چیزی مثل مستند است: تفسیر مستندساز، با چاشنیِ واقعیت.

چرا با استخدام «بهترین» افراد، کمترین خلاقیت نصیبتان خواهد شد؟

آیا برای حل مشکل ترافیک از دست یک زیست‌شناس کاری برمی‌آید؟ یک ریاضی‌دان می‌تواند پیشنهادی برای کاهش مصرف سیگار داشته باشد؟ اگر معتقد به شایسته‌سالاری باشید، احتمالاً خواهید گفت «نه‌چندان». اما واقعیت این است که مسائل جوامع امروزی چنان پیچیده و چندوجهی هستند که هیچ‌کس نمی‌تواند آن‌ها را به‌تنهایی حل‌وفصل کند. ما نیاز به تیم‌هایی با تخصص‌های متنوع و چه‌بسا «غیرمرتبط» داریم تا بتوانیم مسائل را از منظرهایی پیش‌بینی‌نشده بنگریم.

تاریخ پنهان سیاست‌های هویتی

سیاست‌های هویتی، به ساده‌ترین تعبیر یعنی تکیه بر هویت‌های گروهی، قومی یا ملی، به‌جای محور قرار دادنِ اصول کلی و جهان‌شمول در سیاست. سیاست‌های هویتی تا قبل از جنگ جهانی دوم، عمدتاً نزد محافظه‌کاران و جناح راست سیاسی یافت می‌شدند، اما بعد از جنگ جهانی، رفته‌رفته، به جناح چپ هجرت کردند و به طور روزافزونی گسترش یافتند. طوری که می‌توان گفت امروزه کل میدان سیاست را تسخیر کرده‌اند. فرانک فوردی مراحل مختلف این چرخش سیاسی را شرح می‌دهد.

بچه‌تنبل‌های آسیا چطور در اروپا نابغه می‌شوند؟

پوژانگ یائو دانش‌آموزی بود که در کلاسش در شهری دورافتاده در چین از آخر دوم بود. چند سال بعد او به عنوان رتبۀ اول در کل انگلستان سر از دانشگاه کمبریج درآورد و سپس به بزرگترین بانک سرمایه‌گذاری جهان پیوست. در آنجا نیز به خاطر اشتباه فاحشش در یک معامله ترفیع گرفت و برای ادامۀ تحصیل به دانشکدۀ بازرگانی استنفورد معرفی شد. یائو از نقش شانس در موفقیت و تصویر آرمانیِ نادرستی می‌گوید که خارجی‌ها از سیستم آموزشی غرب دارند.