۶۷ سال مبارزه: ده کتاب برای پژوهش و ترجمه

محمد ملاعباسی، ترجمان — ۲۹ نوامبر سال ۱۹۴۷، با ۳۳ رأی موافق در برابر ۱۳ رأی مخالف و ۱۰ رأی ممتنع، قطع‌نامۀ ۱۸۱ مجمع عمومی سازمان ملل به تصویب رسید. مطابق این قطع‌نامه، سرزمین فلسطین به دو کشور فلسطینی و عبری تقسیم می‌شد. ۵۵ درصد از اراضی فلسطین، به کشور تازه تأسیس «اسرائیل» که قرار بود «خانه‌‌ای برای یهودیان جهان» باشد تعلق می‌گرفت و شهر بیت‌المقدس (اورشلیم) به صورت بین‌المللی اداره می‌شد. همۀ دولت‌های خاورمیانه، اعم از عرب و غیرعرب، جزء مخالفان این قطع‌نامه بودند اما با اجماع کشورهای اروپایی، قطع‌نامه تصویب شد.

از فردای تصویب قطع‌نامه تا چند ماه درگیری‌های پراکنده‌ای میان شبه‌نظامیان فلسطینی و اسرائیلی جریان داشت و نهایتاً ۱۴ ماه مه ۱۹۴۸، «دولت اسرائیل» با صدور منشور استقلال، اعلام موجودیت کرد. فردای آن روز، تمامی همسایگان عرب همزمان به اسرائیل حمله کردند، اما در نبرد خونینی که درگرفت، شکست خوردند. با گذشت ۶۸ سال از تأسیس اسرائیل، جنگ‌ها و درگیری‌ها بین دولت اسرائیل و فلسطینی‌های بومی ساکن منطقه، ادامه داشته است. جنگ ۱۹۵۶، جنگِ شش روزۀ ۱۹۶۷ و جنگ کیپور ۱۹۷۳ نمونه‌هایی از این مبارزات بوده‌اند. طی دهه‌های اخیر، با تجاوز اسرائیل از مرزهای تعیین شده و اشغال سرزمین‌های دیگری از فلسطین، موج تازه‌ای از مناقشات میان اسرائیل و فلسطین آغاز شده است.

آخرین نمونۀ آن‌ها، حملۀ نظامی نابرابر و خونبار اسرائیل به باریکۀ غزه در سال جاری است. در طول ۵۱ روز جنگ، ۲۱۰۰ نفر از مردم غیرنظامی غزه کشته و بیش از ۱۱ هزار نفر مجروح شدند. اشغال‌گری و روش‌های خشونت‌بار اسرائیل در مواجهه با مردم فلسطین، چه در داخل این سرزمین و چه بیرون از آن، مخالفان سرسختی داشته است. در نظام‌های آموزشی و دانشگاه‌های سراسر دنیا نیز یکی از چالش‌های اساسی، نوع مواجهه با همین چالش بین‌المللی است.

دکتر سید هادی برهانی، استاد دپارتمان مطالعات فلسطین دانشگاه تهران، رسالۀ خود در دانشگاه اگزتر را با عنوان «تحلیل انتقادی کتب درسی مورد استفاده در دانشگاه‌های غربی، برای تدریس تاریخ فلسطین و اسرائیل» گذرانده است. استاد راهنمای رسالۀ او، ایلان پاپه، از برجسته‌ترین چهره‌های دانشگاهی مخالف با اسرائیل است که پژوهش‌های تاریخی او دربارۀ اختلاف اسرائیل و فلسطین، جزء معتبرترین و شناخته‌شده‌ترین کتاب‌های موجود در این زمینه است.

به دلیل اهمیت بسیار زیاد این موضوع برای حیات فکری در ایران و لزوم گذر از نگاه‌های صرفاً ایدئولوژیک به مسئله، از دکتر برهانی خواستیم تا لیستی از مهم‌ترین کتاب‌هایی که در زمینۀ این چالش بین‌المللی نوشته‌شده است در اختیار ما بگذارند. دکتر برهانی، در مشورت با ایلان پاپه، کتاب‌های زیر را به عنوان اصلی‌ترین گزینه‌های پژوهش و ترجمه دربارۀ اختلاف اسرائیل و فلسطین، در اختیار «ترجمان» قرار دادند:

۱) نکوهش قربانیان: تحقیقات جعلی و پرسش فلسطینی، ویراستۀ ادوارد سعید.
این کتاب، مجموعه مقالاتی است از چندین تن از پژوهشگران برجستۀ دانشگاهی غرب، از جمله ادوارد سعید، کریستوفر هیچنز، ابراهیم ابولغد، نوام چامسکی، رشید خلیدی و دیگران.

از جنگ ۱۹۴۸ که مردم فلسطین را از سرزمین مادری‌شان آواره کرد، اولیه‌ترین حقوق دموکراتیک آن‌ها زیرپا گذاشته شده است. نکوهش قربانیان نشان می‌دهد چگونه پژوهش‌های تقلبی و ساختگی آکادمیک، تلاش کرده‌اند تا ادعای فلسطینی‌ها برای داشتن سرزمینی برای خودشان را انکار کنند، و از این پیشتر رفته و بگویند اصلاً چنین مردمی وجود ندارند.

ادوارد سعید در مقدمه‌اش بر کتاب نوشت: تأسیس اسرائیل، از طرفی، ناشی از برتری اسرائیل در «کنترل سرزمین»‌های منطقه بود، اما از طرف دیگر، ناشی از این بود که اسرائیل دعوای سیاسی‌ای که بر سر سرزمین فلسطین بالا گرفته بود را در «فضای بین‌الملل» بُرد. فضایی که از ایده‌ها، بازنمایی‌ها، رتوریک و تصاویر انباشته شده است. از نظر ادوارد سعید و همکارانش در این کتاب، این پیروزی دوم، حاصل گسترۀ وسیعی از تحقیقات آکادمیک است که همگی جعلی‌اند.

این کتاب در چهار فصل عمده تدوین شده است:
۱) قضیۀ پیتر
۲) اسطوره‌های کهنه و نو
۳) بدیل «لیبرال»
۴) تحقیقات باستانی و مدرن

۲)  تصور و واقعیت دربارۀ اختلاف اسرائیل و فلسطین، نوشتۀ نورمن فینکلشتاین
این کتاب که در اصل رسالۀ دکترای فینکلشتاین است، نادرستی‌ها و دروغ‌هایی که روایت‌های عامه‌پسند و عمومی از اختلاف اسرائیل و فلسطین وجود دارد را برملا می‌کند. او در ویراست دوم کتابش، علاوه بر چهار نویسنده‌ای که آثارشان را در رسالۀ دکتری خود بررسی کرده بود، روایت کتاب بسیار پرفروش شش روز جنگ: ژوئن ۱۹۶۷ و ساختن خاورمیانه‌‌ای مدرن، نوشتۀ مایکل اورن را هم مورد نقادی کوبنده‌ای قرار می‌دهد.

فینکلشتاین معتقد است سنتِ تاریخ‌نویسی صهیونیسم، چندین خطای سیستماتیک نابخشودنی دارد. من جمله اینکه این تاریخ‌نگاران می‌کوشند تبعید و کوچ اجباری عرب‌های فلسطینی از منطقۀ زندگی‌شان زیر فشار نظامیان صهیونیست را مهاجرتی اختیاری و داوطلبانه نشان دهند که این اعراب، به خاطر فرمان‌هایی که از رؤسای اقوام عرب دریافت کرده‌اند یا به دلایل دیگر به آن دست زده‌اند.

نوام چامسکی، پس از چاپ کتاب دربارۀ آن نوشت: این کتاب «افشاگرانه‌ترین مطالعه‌ای است که دربارۀ زمینه‌های تاریخی اختلاف اسرائیل و فلسطین» نوشته شده است.

۳) دانشگاه‌ها زیر فشار: گرو‌های ذینفع به خوبی گفتگوهای دانشگاهی را خفه می‌کنند، نوشتۀ پُل فیندلی
فیندلی ۲۲ سال عضو کنگرۀ ایالات متحده بوده است. او در این کتاب، تلاش می‌کند تا نقش لابی‌های طرفدار اسرائیل در دانشگاه‌های آمریکا را نشان دهد. فیندلی معتقد است این لابی‌ها، علاوه بر اینکه برنامه‌های متعددی برای همراه کردن دانشجویان و اساتید با دولت اسرائیل و یهودیان صهیونیست دارند، تلاش گسترده‌ای می‌کنند جهت سرکوب و خفه کردن هر نوع بحث و گفتگویی که در نقد سیاست‌ها و اقدامات اسرائیل در دانشگاه‌های ایالات متحده آغاز می‌شود.

دانشگاه‌های آمریکا و تولیدات علمی و اطلاعاتی آن‌ها، نقش مهمی در ارزیابی و صورت‌بندی اتفاقات خاورمیانه دارد و دانشجویان روزنامه‌نگاری‌ای که در این دانشگاه‌ها تربیت می‌شوند؛ در بازنمایی اتفاقات خاورمیانه بسیار اثرگذارند. نویسندۀ این کتاب به تفصیل در کتاب خود، شیوه‌های سرکوب و منحرف کردن بحث‌های انتقادی مرتبط با اسرائیل را در دانشگاه‌ها نشان می‌دهد و همین مسئله، این کتاب را به یکی از آثار جنجالی دربارۀ اختلاف اسرائیل-فلسطین تبدیل کرده است.

۴) بدآموزی‌های غرب: چگونه مدارس و رسانه‌ها فهم ما از جهان اسلام را کج و معوج می‌کنند؟ نوشتۀ جو کیچلول و شیرلی استینبرگ
کتابِ بدآموزی‌های غرب، چنانکه از زیرتیتر آن مشخص است، شیوه‌هایی را بررسی می‌کند که نهادهای آموزشی مانند مدارس و دانشگاه‌ها و رسانه‌ها، دیدگاه‌های غرب دربارۀ اسلام را برساخته‌اند. از دوران استعمار، مداوماً تصویرها و تحلیل‌هایی از جهان غیرغربی توسط نهادهای غربی ساخته و پرداخته می‌شود که بیشتر از آن‌که بازنمای واقعیت دنیای غیرغرب و مخصوصاً جهان اسلام باشد، بازنمای تمنیات یا خواسته‌های خود غرب بوده است.

این کتاب تاریخی از این نگاه استعمارگرانه و شرق‌شناسانه را ارایه می‌دهد و در انتها نیز تلاش‌های دولت بوش و نومحافظه‌کاران را بعد از ۱۱ سپتامبر برای تقسیم‌بندی دوبارۀ جهان بین نیروهای خیر و شر، از منظرهای گوناگونی بررسی می‌کند. کتاب مجموعۀ مقالاتی از صاحب‌نظران گوناگون است و ویراستاری آن را جو کیچلول برعهده دارد.

۵) ایدۀ اسرائیل: تاریخی از قدرت و دانش، نوشتۀ ایلان پاپه
ایلان پاپه، مورخ یهودی، با انبوهی از آثار درخشانی که دربارۀ اسرائیل نوشته است، یکی از مهم‌ترین چهره‌های دانشگاهی در این موضوع است. پایه در کتاب بسیار جنجالی خود، ایدۀ اسرائیل، به نقشی که ایدئولوژی صهیونیسم در اسرائیل برعهده دارد می‌پردازد.

او تلاش می‌کند، خارج از سیاست و حکومت و ارتش، ردپای صهیونیسم را در آموزش و پرورش، رسانه‌ها و سینما نشان دهد. پاپه معتقد است در این عرصه، هولوکاست مهم‌ترین رویدادی است که روایت‌ها حول آن ساخته و پرداخته می‌شود.

پاپه به خصوص نشان می‌دهد چگونه ایدئولوژی صهیونیسم از جنگ ۱۹۴۸، روایتی فراتاریخی و اسطوره‌ای ساخته است که در آن، جنگ شش روزه به مثابۀ مبارزه‌ای برای انسانیت و آزادی مطرح شده است.

نکتۀ مهم‌تر، این است که این روایت رسمی از سال‌های دهۀ ۹۰ در جامعۀ اسرائیل پرسش‌ناپذیر شده است. چنانکه هیچکس نمی‌تواند روایت دیگری از آن ارایه کند. ایدۀ اسرائیل، کتابی غنی و پربار در معرکۀ آراست و دغدغه‌هایی جدی دربارۀ گذشته و آینده اختلاف اسرائیل-فلسطین در آن مطرح می‌شود.

۶) فلسطینیانِ فراموش شده: تاریخی از فلسطینی‌های اسرائیل، نوشتۀ ایلان پاپه
بیشتر از ۶۰ سال است که صدها هزار فلسطینی به عنوان شهروندان اسرائیل، در مرزهای اسرائیل که پس از جنگ ۱۹۴۸ کشیده شد، زندگی می‌کنند. پس از آغاز توسعه‌طلبی‌ها و اشغال‌های اسرائیل در حاشیۀ کرانۀ باختری رود اردن و نوار غزه، فلسطینی‌های شهروند اسرائیل، رابطۀ بسیار پیچیده و چندلایه‌ای با سرزمینی پیدا کردند که پیش از این «وطن» خود می‌دانستند.

تجربۀ آن‌ها از زندگی در اسرائیل، معمولاً در مناقشاتی که پیرامون اختلافات اسرائیل و فلسطین وجود دارد، فراموش شده یا نادیده گرفته شده است. ایلان پایه در این کتاب، تمرکز خود را بر زندگی این فلسطینی‌های ساکن اسرائیل گذاشته است. او معتقد است با بررسی زندگی این فلسطینی‌ها، هم می‌توان نوع مواجهۀ دولت صهیونیستی با اقلیت‌ها را سنجید و هم نحوۀ سازگاری فلسطینی‌ها در مرزهای یک دولت یهودی را بررسی کرد.

پاپه بر پایۀ اسناد و مصاحبه‌هایی که انجام داده است، می‌گوید دولت صهیونیستی، رویکردی تبعیض‌آمیز با اقلیت فلسطینی‌های اسرائیل دارد. چه در زمینۀ سیاست‌های تهیۀ مسکن، چه آموزش و پرورش، چه حقوق شهروندی. به هر حال کتاب نوآورانۀ پاپه که اعتبار علمی بسیاری نیز دارد، وجوه مهم دیگری از اختلاف اسرائیل و فلسطین را پیش روی ما قرار داده است.

۷) غزه در بحران: بازتاب جنگ اسرائیل علیه فلسطینی‌ها، ویراستۀ نوام چامسکی و ایلان پاپه
مشهورترین چهره‌های دانشگاهی ضداسرائیلی، در این کتاب گرد هم آمده‌اند. بعد از حملۀ نظامی اسرائیل به نوار غزه در سال ۲۰۰۸-۲۰۰۹ که در اثر آن ۱۴۰۰ نفر از اهالی غزه کشته شدند، واکنش‌های متعددی نسبت به این حمله‌ها در سراسر جهان انجام گرفت.

چامسکی و پاپه، تصمیم گرفتند با همکاری همدیگر و به کمک دیگران، کتابی دربارۀ این حمله‌ها بنویسند که حاصل آن بحران در غزه است.
کتاب با توضیح تفصیلی نوع عملکرد اسرائیل در طول حملاتش به نوار غزه شروع می‌شود و در ادامه به بررسی سیاست‌های طولانی‌مدت اسرائیل در اشغال‌گری سرزمین‌های فلسطینی می‌نشیند.

۸) اختراع قوم یهود، نوشتۀ اشلومو سند
اشلومو سند، استاد تاریخ دانشگاه تل‌آویو، در این کتاب ریشه‌های تاریخی قوم یهود را به سختی به چالش کشید. کتاب سند بسیار جنجالی شد و برای ۱۹ هفته، پرفروش‌ترین کتاب اسرائیل بود.

اشلومو سند معتقد است بر خلاف تصور رایج دربارۀ تبعید گستردۀ قوم یهود در قرن اول میلادی به دست رومیان، اساساً چنین تبعیدی، از نظر تاریخی اثبات‌پذیر نیست.

طبق داده‌های تاریخی سند، یهودیان ساکن سرزمین‌های مقدس، اجازه یافتند در سرزمین خودشان بمانند و تبعید نشدند، آن‌ها در طول زمان اندک اندک مسلمان شدند و در جنگ‌های صلیبی، هویت مسلمان آن‌ها تقویت شد. بنابراین یهودیان باستانی ساکن منطقۀ فلسطین، اجداد اعراب مسلمانی هستند که امروز در این ناحیه، زیر ظلم و ستم و اشغال‌گری یهودیان قرار گرفته‌اند.

به نظر سند، یهودیانی که از سراسر جهان در اسرائیل گرد آمدند، اساساً قومیت‌ها و نژادهای بسیار گوناگونِ آسیایی، اروپایی و آفریقایی دارند و نمی‌توان آن‌ها را ذیل یک قوم یا ملت باستانی تعریف کرد. سند می‌گوید داستان تبعید، در واقعیت امر، داستانی ساختۀ مسیحیان بوده است برای ترغیب یهودیان به آیین خودشان.

۹)  اختراع سرزمین اسرائیل: از سرزمین مقدس تا سرزمین مادری، نوشتۀ اشلومو سند
پس از کتاب جنجال‌برانگیز اختراع قوم یهود، اشلومو سند، اختراع سرزمین اسرائیل را نوشت. او تلاش کرد در این کتاب، ریشه‌های مفهوم «ارض موعود» را در نسبت با مفهوم جدید «کشور» و ملت بسنجد و طولانی‌ترین مناقشۀ بین‌المللی دربارۀ مرزهای سرزمینی را بکاود.

او از خود می‌پرسد به راستی وطن چیست؟ و چرا مردم بسیاری در طول چند قرن گذشته، راضی شده‌اند برای حفظ وطن خود، جانشان را از دست بدهند؟ به صورت جزئی‌تر، چرا برای یهودیان، اینقدر مهم است که «سرزمینی» برای خود داشته باشند؟ اختراع سرزمین اسرائیل، چند دسته از افسانه‌ها و روایت‌های اسطوره‌ای طولانی‌مدتی که حول محور این سرزمین وجود دارد، باز کرده و نشان داده است چطور با تکیه بر روایت‌های اسطوره‌ای و بی‌پایه، اسرائیل «حقی تاریخی» برای تصاحب این سرزمین برای خود فراهم کرده است.

این حق تاریخی با روایت‌های دینی پروتستانتیسم انجیلی و صهیونیسم در قرن نوزده تقویت شد و زمینه‌های استعمار اسرائیل در منطقه را تسهیل کرد، اما همین پایه‌های نااستوار، نقطۀ ضعف و پاسنۀ آشیل دولت یهودی مستقر در اسرائیل امروز نیز هست.

۱۰)  فلسطین و اختلاف اعراب و اسرائیل: تاریخی با اسناد، نوشتۀ چارلز اسمیت
دربارۀ مناقشۀ اسرائیل و فلسطین، قضاوت‌ها و پیش‌داوری‌های بسیاری وجود دارد که هر کدام در پی جا انداختن اهداف و نتیجه‌گیری‌های خود هستند.

اما چارلز اسمیت، در این کتاب کوشیده است تا با کار آکادمیک بسیار دقیق و معتبری، از خلال اسناد مسلم تاریخی، روایتی وسیع و پرجزئیات از اختلافات اسرائیل و فلسطین در دهه‌های اخیر ارایه کند. اسمیت تا آنجا که ممکن است از قضاوت اجتناب می‌کند و می‌کوشد موضوع را همان‌طور که هر یک از دو طرف ترسیم می‌کردند، باز کند.

همین دقت‌های علمی و روایت معتبر، باعث شده است تا کتاب به عنوان یک متن درسی، در بسیاری از دانشگاه‌های جهان تدریس شود. تصاویر، نمودارها و جدول‌های انبوه کتاب نیز به فهم مختصات مناقشۀ میان اعراب و اسرائیل برای خوانندگان کتاب بسیار کمک کرده است.

اطلاعات کتاب‌شناختی:

Said, Edward W., and Christopher Hitchens, eds. Blaming the victims: Spurious scholarship and the Palestinian question. Verso, 2001

Finkelstein, Norman G. Image and reality of the Israel-Palestine conflict. Verso, 2003

Pressure on Campus: Interest Groups Successfully Stifling Academic Discourse, Paul Findley, Published by If Americans Knew

Kincheloe, Joe L., and Shirley R. Steinberg, eds. Greenwood Publishing Group, 2004

Pappé, Ilan. The Idea of Israel: A History of Power and Knowledge. Verso Books, 2014

Pappé, Ilan. The forgotten Palestinians: A history of the Palestinians in Israel. Yale University Press, 2011

Pappé, Ilan, and Noam Chomsky. Gaza in crisis: reflections on Israel’s war against the Palestinians. Haymarket books, 2010

Sand, Shlomo. The invention of the Jewish people. Verso, 2010

Sand, Shlomo. The Invention of the Land of Israel: From Holy Land to Homeland. Verso Books, 2012

Sand, Shlomo. The invention of the land of Israel: from Holy land tohomeland. Verso Books, 2012

پی‌نوشت‌ها:

• این مطلب را محمد ملاعباسی نوشته است و وب‌سایت ترجمان در تاریخ ۱۰ آبان ۱۳۹۳ آن را با عنوان «۶۷ سال مبارزه: ده کتاب برای پژوهش و ترجمه» منتشر کرده است.
•• محمد ملاعباسی دانش‌آموختۀ دکترای جامعه‌شناسی در دانشگاه تربیت مدرس است. او هم‌اکنون جانشین‌سردبیر سایت و فصلنامۀ ترجمان است.