بند کفشتان باز است

مارک آبراهامز، گاردین — جزئیات آخرین آزمون‌های بین‌المللی نوربرت الیاس درمورد بند کفشِ باز را به‌سختی می‌شد پیدا کرد. بااین‌حال، اینگو مورث آن‌ها را یافته است.

مورث، استاد دانشگاه یوهانس کپلر در لینز اتریش، این خبر را در مقاله‌ای به‌نام «آزمون هنجارشکنانۀ^۱ بند کفش» منتشر کرد. این مقاله در ژوئن ۲۰۰۷ در نشریه فیگوریشن^۲، خبرنامۀ بنیاد نوربرت الیاس، به چاپ رسید.

«نوربرت الیاس مجموعه‌ای از آزمون‌های هنجارشکنانه را آغاز نمود که به‌صورت موردی شروع شد، اما درنهایت پا به موقعیت‌های متنوعی در اسپانیا، فرانسه، انگلستان، آلمان و سوئیس نهاد. او در تمامی‌ این بسترهای مکانی با بند کفش‌هایی عمداً باز و آویزان به گردش پرداخت.»

الیاس جامعه‌شناس برجسته‌ای بود که کار خود را در دهۀ ۱۹۳۰ در آلمان آغاز کرد. بعد از بازنشستگی به‌عنوان پژوهشگر دانشگاه لستر در سال ۱۹۶۴، سرگردانی را پیشۀ خود کرد تا در کنار جهان‌گردی‌هایش، پژوهش‌های جامعه‌شناختی هم انجام دهد.

در سال ۱۹۶۵ در روستای ماهیگیری تورمولینوس در اسپانیا، دخترانی خنده‌کنان به او طعنه می‌زدند تا او را متوجه کنند که بند کفشش «باز و آویزان است». مورث شگفتیِ حاصل را این‌گونه توصیف می‌کند:

«با سفت کردن بند کفشِ شل، الیاس احساس می‌کرد جزئی از جامعۀ روستایی است، حداقل برای یک لحظه. براساس جنبۀ جمعیِ زندگی روزمره در روستا، کار او، در اصلاح آنچه ظاهر ناپسندی داشت، مورد توجه و تأیید افراد قرار گرفت.»

الیاس بعدازآن آزمون‌های خود را شروع کرد: گردش در اروپا با بند کفش هایی که عمداً باز بودند.

در انگلستان، «بیشتر مردان سال‌خورده با شروع گفت‌وگویی درمورد خطر لغزیدن و افتادن، واکنش نشان دادند.» در آلمان، «مردان مسن تنها به نگاهی نسبتاً تحقیرآمیز اکتفا می‌کردند، درحالی‌که بانوان مستقیماً واکنش نشان می‌دادند و تلاش می‌کردند تا این به‌هم‌ریختگیِ آشکار را خواه در تراموا یا هرجای دیگر سامان دهند».

بنابراین الیاس و بند کفش‌هایش پیشگام چیزی شدند که امروز «آزمون هنجارشکنانه» خوانده می‌شود، گرچه جامعۀ آکادمیکِ آن روز چندان روی خوشی به او و بند‌هایش نشان نداد. هارولد گارفینکل جامعه‌شناس امریکایی، عبارت «آزمون هنجارشکنانه» را ابداع کرد و با انجام مجموعه‌ای از چنین فعالیت‌هایی به شهرت رسید. بنا به آنچه مورث می‌گوید، این آزمایش‌ها «با درهم‌ریختن پیش‌فرض‌های بدیهی‌انگاشته‌شده، که زیربنای موقعیت‌های روزمره بودند، در سایر افراد حاضر در آن موقعیت، احساس آشفتگی و شرم ایجاد می‌کردند».

هواداران الیاس در بنیاد نوربرت الیاس و جاهای دیگر می‌دانستند که او کاری درمورد بند کفش کرده است اما، ازآنجا‌که او مطالعه‌ای رسمی و آکادمیک منتشر نکرده بود، بیشترِ آن‌ها نمی‌دانستند که می‌توانند گزارشی دست‌اول بخوانند دربارۀ اینکه او چه کاری را کی و کجا انجام داده است.

به‌لطف مورث، پژوهشگران اکنون می‌دانند گزارش تاریخی الیاس در هفته‌نامۀ آلمانی دی زایت^۳ در نوامبر ۱۹۹۷ در بخش مسافرت و با عنوان «داستان بند کفش‌ها»‌^۴ به چاپ رسیده است.

با اعلامِ دردسترس‌بودن گزارش اصلی الیاس، مورث معبری را گشود که در مدت چهل سال پژوهشگران می‌پنداشتند تنها به منظره‌ای مبهم از آن دسترسی دارند. متن کامل مقالۀ دی زایت به‌زبان آلمانی از اینجا قابل‌دسترسی است.

پی‌نوشت‌‌ها:
• این مطلب را مارک آبراهامز نوشته است و در تاریخ ۲۱ آوریل ۲۰۱۶ با عنوان «Err … your shoelace is untied» در وب‌سایت گاردین منتشر شده است. وب‌سایت ترجمان در تاریخ ۲۰ آذر ۱۳۹۵ این مطلب را با عنوان «بند کفشتان باز است» و با ترجمۀ نرگس نخجوانی منتشر کرده است.
•• مارک آبراهامز (Marc Abrahams) یکی از بنیان‌گذاران و ویراستار مجلۀ اَنالز آو ایمپروبِبل ریسرچ و نویسندۀ کتاب این نیز نامحتمل است (This is Improbable Too) است.
[۱] Breaching Experiment: آزمون هنجارشکنانه، در رشته‌های جامعه‌شناسی و روان‌شناسی جامعه‌گرا، آزمونی است که به‌دنبال بررسی واکنش‌های افراد در برابر تعرض به قواعد و هنجارهایی اجتماعی‌ است که عموماً پذیرفته شده‌اند.
[۲] Figuration
[۳] Die Zeit: به‌معنای زمان است.
[۴] Die Geschichte mit den Schuhbändern (The story of the shoelaces)