آیا ورزش مازوخیسم است؟

لولا سیتون، نیو استیتسمن— فران لیبووتز، نویسنده و سخنور آمریکایی، ستارۀ مستندِ سریالیِ جدید مارتین اسکورسیزی است. این اثر جدید اسکورسیزی «وانمود کن اینجا شهر است»^۱ نام دارد. لیبووتز سیگاریِ قهاری است که از ورزش بیزار است (اما همه‌جا پیاده می‌رود). او، در صحنه‌ای جالب از این مستند، هاج‌ و واج از کنار گروهی از زنان می‌گذرد که لاستیک‌هایی را کنار خیابان به دنبال می‌کشند و ظاهراً مشغول نوعی ورزش همگانی‌اند. لیبووتز می‌پرسد «چرا مردم این کارها را می‌کنند؟».

مردم می‌خواهند خودشان را «به چالش بکشند»… این چالش‌ها ساختگی است… چالش چیزی است که شما مجبورید با آن روبه‌رو شوید، نه چیزی که از خودتان بسازید… همیشه فکر می‌کنم این دیگر چجور زندگی‌ای است؟ به نظر من زندگی واقعی به‌ اندازۀ کافی چالش‌برانگیز است… لازم نیست دنبال این چالش‌های کاملاً تخیلی بروم.

یکی از چیزهایی که باعث می‌شود فرهنگ امروزیِ تناسب اندام ناجور به نظر برسد متظاهرانه بودن آن است، علامتی بیمارگونه از مسیری غلط که مدرنیته در پیش گرفته است. قبل از آن، تصور می‌شد زندگی واقعی بسیار چالش‌انگیز است و ورزش ناخواسته انجام می‌شد. انسان‌های پیشامدرن، که به سبک‌زندگی «فعال» محکوم بودند، قطعاً هیچ‌وقت به مخیله‌شان هم نمی‌رسید که بهانه‌ای پیدا کنند تا برای داشتن زندگی فعال، انرژیِ اضافه‌شان را بسوزانند. مثل محصولات غذایی فراوانی که به گفتۀ تبلیغاتشان کم‌کالری‌اند، به نظر می‌رسد فراهم کردن فرصت‌هایی برای کارهای سخت بدنی نشان از نوعی بیگانگی با سبک زندگی طبیعی‌تر، یکپارچه‌تر و عاقلانه‌تر دارد.

اما حتی در چشم‌انداز تاریخی جدیدتر نیز مردم در جریان زندگی روزمره به تحرک بیشتری عادت داشتند. امروزه راحتی‌های پیشرفته‌ای که ارمغان فناوری است باعث بی‌تحرکی ما شده است. ما قربانیان بی‌تحرکِ کارآمدیِ نوآوری‌های خودمان هستیم و درگیر مشاغل اداری بی‌اهمیتی شده‌ایم که به‌خاطر آن‌ باید خودمان را ملزم کنیم به حرکت به‌خاطر حرکت. روزبه‌روز فرصت‌های کمتر و کمتری برای حرکت‌های ضروری پیش می‌آید، به‌ویژه درمورد کسانی که امروزه می‌توانند در دنیای مشاغل دفتری دورکاری کنند.

بدیهی است که ما به‌تعبیر عنوان کتاب جدید یورگن مارتشوکات، مورخ آلمانی، در «عصر تناسب اندام» زندگی می‌کنیم. شاید به‌طور شهودی تناسب اندام را چیز جدیدی بدانیم، چون پدیده‌ای پسامدرن به نظر می‌آید و از مشخصه‌های سرمایه‌داری متأخر و دوران پساصنعتی است. فحوای جستار مجادله‌آمیز مارک گریف، منتقد فرهنگی، دربارۀ عادت مدرنِ رفتن به باشگاه ورزشی با عنوان «علیه ورزش» این است:

هیچ‌چیز به‌اندازۀ یک باشگاه ورزشی مدرن باعث نمی‌شود باور کنیم که نوستالژیِ کار کارخانه‌ای را در سر داریم… ما، در باشگاه، ته‌مانده‌ای از تجهیزات صنعتی را وارد اوقات فراغت خود می‌کنیم… زمانی کشاورزان از قرقره، طناب و میله برای بالابردن تیرک‌های سقف استفاده می‌کردند، اکنون از همان ابزارها برای ورزیده‌کردن ماهیچه‌های پشتی بدن استفاده می‌کنید.

کوششی که از نظر اجتماعی ضروری بود تنزل پیدا کرده است به نوعی رنجِ ساختگی و تقلا برای ورزش محض و ورزش روزانه؛ یگانه هدفِ تناسب اندام، که از اهداف عمومی و مولد خود منحرف شده، خودبهسازی شخصی است.

خودِ من همیشه بابت عادت دویدنم کمی احساس خجالت می‌کنم. به‌سختی می‌شود از خودبینی پرهیز کرد. وقتی خسته و کوفته از دوندگی برمی‌گردید، گویی طراوت ناشی از ترشح اندورفین، حرف‌های پیروزمندانه‌ای به هم‌خانه‌ای‌های کم‌‌انرژی‌تان می‌زند. مدت‌هاست که فکر می‌کنم «حفظ تناسب اندام» چندان کار باحالی نیست و شخصیتی مقرراتی، رقابت‌جو و شاید اندکی مازوخیستی را تداعی می‌کند. نگرانی آشکار فرد دربارۀ سلامت و ظاهرش مثل نوعی خیانت به روح جوانی است که قرار است صرف یافتن روش‌هایی مسحورکننده برای استقبالِ بی‌پروا از رانۀ مرگ شود.

با چنین حدس و گمان‌هایی، انتظار نداشتم کتابِ تاریخچۀ تناسب اندام مارتشوکات سرودی باشد در ستایش کلاس‌های دوچرخه‌سواریِ داخل سالن؛ او نیز مأیوسم نکرد. مارتشوکات، استاد تاریخ آمریکای شمالی در دانشگاه ارفورت، معتقد است ظهور پدیدۀ تناسب اندام به دهۀ ۱۹۷۰ برمی‌گردد. او چارچوب مفهومی مفیدی برای درک این پدیده ارائه می‌کند: نئولیبرالیسم. «عصری که… هر موقعیتی را کوششی رقابتی می‌شمارد و افراد را به استفادۀ مولد از آزادی‌شان ملزم می‌کند». بااین‌حال، نقشی که مارتشوکات به نئولیبرالیسم می‌دهد چندان استوار نیست و هرچند من مشعوف بودم از مفهومی که می‌توانستم آن را مبنای حدس و گمان‌هایم قرار دهم، این واژه گاهی ممکن است شبیه یک شیطانِ سیاسی شود که همۀ بدی‌ها تقصیر اوست.

اما مارتشوکات پیوندِ واقعی و متقاعدکننده‌ای را بین انضباط بدنی و قابلیت فرد برای جان به در بردن از سرمایه‌داری معاصر برقرار می‌کند: «نگرانی فرد دربارۀ بدن و توانایی‌های جسمی‌اش، بیش‌ازپیش، نشانگر تمایلش به عملکرد خوب در کار تلقی می‌شود».‌ رویِ دیگرِ سکۀ وسواس فکری ما برای تناسب اندام مجازات و بدنامی چاقی است: ترس از اولی و پیگیری وسواس‌گونۀ دومی «بخشی از یک ساختار اجتماعی واحد است که حول محور فردِ مسئولیت‌پذیر، متعهد و مولد شکل می‌گیرد». از نظر مارتشوکات، تناسب اندام صرفاً یکی از انبوهِ پدیده‌هایی نیست که همراه با نئولیبرالیسم می‌آیند، بلکه «ورزش برای تناسب اندام گونۀ آرمانیِ انگیزۀ خودتنظیمی و بنابراین گونۀ آرمانیِ خویشتنِ نئولیبرال است».

به نظرمارتشوکات، دل‌مشغولی مدرن برای تناسب اندام –همراه با بهسازی، اندازه‌گیری، منضبط‌کردن، لاغرکردن، سفت‌کردن، انعطاف‌پذیرکردن و نگهداری از بدن- با عقب‌نشینیِ رفاه‌گرایی و افزایش «انعطاف‌پذیری» نیروی کار مرتبط است. او گاهی روی این ارتباط بیش‌ازحد تأکید می‌کند -«آدم‌های لاغر در شرکت‌های لاغر، بدن‌های انعطاف‌پذیر برای سرمایه‌داری انعطاف‌پذیر»- اما درکل، این ایده کاملاً منطقی است و امتیازش این است که به افرادی مثل من، که مشتاق ابراز مازوخیسم و رقابت‌طلبی‌شان به‌شکل عادت‌های ورزشی خود هستند، امکان می‌دهد تقصیر را به گردنِ نظم اجتماعی‌سیاسیِ زیان‌بار بیاندازند.

البته ظهور پدیدۀ تناسب اندام به دهۀ ۱۹۷۰ برنمی‌گردد. همان‌طور که مارتشوکات اشاره می‌کند: «میل به توانمندکردن بدنی که کار می‌کند برای دستیابی به عملکرد بهتر از راه تمرین و ورزش… در سرمایه‌داریِ سازمان‌یافته یا سرمایه‌داریِ رفاه قرن‌های نوزدهم و بیستم، در برنامه‌های ورزشی شرکت‌ها و سرگرمی‌های صنعتی و نیز در رابطۀ بین ورزش و کار در رژیم نازی مشهود است». اما امروزه، وقتی از «برنامه‌های پدرسالارانۀ سرمایه‌داری رفاه» در بهترین حالت «ته‌مانده‌ای» بیشتر باقی نمانده، «رایج‌تر آن است که «کارگرانِ کارآفرین» را به خودمراقبتیِ داوطلبانه ترغیب کنند».

                                                                                          •••

کتاب مارتشوکات به‌اندازۀ موضوعش جالب نیست و شاید نثر کتاب، که آلکس اسکینر آن را از آلمانی ترجمه کرده، تکراری و بی‌ظرافت باشد. اما مشکل اصلی من با این کتاب غفلت از پرسشی است که وقتی کتاب را می‌خواندم در ذهنم شکل گرفت: که چه؟ این پرسش کم‌وبیش به این معنی است که «پیشنهاد می‌کنید با این رژیم زیان‌بارِ انضباطِ نفس چه کار کنیم؟» اصلاً «آیا اهمیتی دارد که تناسب اندام فعالیتی نئولیبرال است؟» به‌هرحال، مردم از آن لذت می‌برند و این لذت‌ها ممکن است عمیق و واقعی باشد، نه مثل بسیاری از دلخوشی‌های کاذب دیگرِ نئولیبرالیسم. عادت ورزش می‌تواند باعث شود مردم شادتر شوند، احساس بهتری به خودشان پیدا کنند و فکر کنند کنترل زندگی را به دست گرفته‌اند و توانمندترند. و این نه‌تنها به‌خاطر پیوستن آن‌ها به طبقۀ پریکاریات^۲، بلکه ناشی از دست‌و‌پنجه نرم‌کردن با سختی‌های زندگی است (سختی‌های دیرپا و نه فقط نئولیبرال).

با اینکه مزایای حفظ تناسب اندام بیش‌ازحد تمجید شده (همان‌طور که اغلب دربارۀ خطرات چاقی هم اغراق یا ساده‌انگاری شده) و هرچند بدیهی است که ورزیده‌بودن نباید شرطی ضمنی برای برتری در بازار کار باشد، اما ورزش روزانه واقعاً ضرری ندارد. ناتوانی کتاب در پرداختن به نتایج بحثی که مطرح کرده تاحدی به این برمی‌گردد که به مطالعۀ پدیده‌ای پراکنده دست زده است. مثلاً، در بررسی روند تکاملیِ معنای واژۀ «تناسب اندام»^۳ به کتاب‌های مهمی اشاره می‌کند، از منشا انواع (۱۸۵۹) داروین گرفته تا ایروبیک (۱۹۶۸) نوشتۀ کنت کوپر. از نظر مارتشوکات، ضرورت حفظ تناسب اندام نوعی آگاهی کاذب است و،‌ طبق همین بحث، او علاقۀ چندانی به مزایا و لذت‌های واقعی ورزش ندارد.

مارتشوکات در بند آخر کتاب به این پرسش می‌پردازد که تحلیلش دقیقاً کجا را نشانه رفته است: گریز از «قدرت عظیم تناسب اندام» ممکن است «به‌معنی خوردن همبرگر و کیک خامه‌ای» باشد یا «افرادی که وقت خود را روی کاناپه به بطالت می‌گذرانند، فقط به‌خاطر اینکه دلشان می‌خواهد». نه‌تنها بسیاری از ما تاکنون به‌اندازۀ کافی چنین کارهایی کرده‌ایم، بلکه به نظر می‌رسد این نوع مقاومتِ بی‌جهت خودویرانگر باشد.

عصر تناسب اندام وجوه مهلکی دارد و راه‌حل‌های آن، همانند راه‌حل‌هایی است که برای ناهموارترین وجوه عصر نئولیبرالیسم پیشنهاد می‌شود. تدابیر بازتوزیعی، مانند تضمین حداقل درآمد و هفتۀ کاری چهارروزه بدون کسر دستمزد، انرژی و فراغت بیشتری به افراد خواهد داد، به‌طوری‌که اشتیاق برای فعالیت بدنی می‌تواند فراگیرتر و عادلانه‌تر ایجاد شود، و اگر هم ایجاد نشد، بازار نباید مشاغل مردم را مجازات کند. این‌گونه سیاست‌ها می‌توانند پیوندی را که مارتشوکات قاطعانه بین تناسب اندام و حفظ شغل ترسیم می‌کند از بین ببرند و، به این ترتیب، خصلت زیان‌بار تناسب اندام را تبدیل کنند به بهینه‌سازیِ خود فرد در شرایط «رقابت فراگیر».

به‌گفتۀ مارتشوکات، «سالم و ناسالم، متناسب و نامتناسب به یک تمایز طبقاتی تبدیل شده است»: سرگرمیِ تناسب اندام، که معمولاً تجهیزاتش به‌شکل نامعقولی گران است، روی‌هم‌رفته مختص قشر مرفه است، چه پرقدرت و چه تنبل. واکنش خردمندانه به فرهنگ معاصر تناسب اندام این نیست که یک‌سره کنارش بگذاریم، بلکه باید آن را دموکراتیک کنیم، به‌ویژه از طریق بازتوزیع دسترسی به وقت فراغت. این انقلاب بی‌حرکت نخواهد ماند.

فصلنامۀ ترجمان چیست، چه محتوایی دارد، و چرا بهتر است اشتراک سالانۀ آن را بخرید؟
فصلنامۀ ترجمان شامل ترجمۀ تازه‌ترین حرف‌های دنیای علم و فلسفه، تاریخ و سیاست، اقتصاد و جامعه و ادبیات و هنر است که از بیش از ۱۰۰ منبع معتبر و به‌روز انتخاب می‌شوند. مجلات و وب‌سایت‌هایی نظیر نیویورک تایمز، گاردین، آتلانتیک و نیویورکر در زمرۀ این منابع‌اند. مطالب فصلنامه در ۴ بخش نوشتار، گفت‌وگو، بررسی کتاب، و پروندۀ ویژه قرار می‌گیرند. در پرونده‌های فصلنامۀ ترجمان تاکنون به موضوعاتی نظیر «اهمال‌کاری»، «تنهایی»، «مینیمالیسم»، «فقر و نابرابری»، «فرزندآوری» و نظایر آن پرداخته‌ایم. مطالب ابتدا در فصلنامه منتشر می‌شوند و سپس بخشی از آن‌ها به‌مرور در شبکه‌های اجتماعی و سایت قرار می‌گیرند، بنابراین یکی از مزیت‌های خرید فصلنامه دسترسی سریع‌تر به مطالب است.
فصلنامۀ ترجمان در کتاب‌فروشی‌ها، دکه‌های روزنامه‌فروشی و فروشگاه اینترنتی ترجمان به‌صورت تک شماره به‌ فروش می‌رسد اما شما می‌توانید با خرید اشتراک سالانۀ فصلنامۀ ترجمان (شامل ۴ شماره)، علاوه بر بهره‌مندی از تخفیف نقدی، از مزایای دیگری مانند ارسال رایگان، دریافت کتاب الکترونیک به‌عنوان هدیه و دریافت کدهای تخفیف در طول سال برخوردار شوید. فصلنامه برای مشترکان زودتر از توزیع عمومی ارسال می‌شود و در صورتی‌که فصلنامه آسیب ببیند بدون هیچ شرط یا هزینۀ اضافی آن را تعویض خواهیم کرد. ضمناً هر وقت بخواهید می‌توانید اشتراکتان را لغو کنید و مابقی مبلغ پرداختی را دریافت کنید.

اطلاعات کتاب‌شناختی:

Martschukat, Jürgen. The Age of Fitness: How the Body Came to Symbolise Success and Achievement. Polity Press, 2021

پی‌نوشت‌ها:
• این مطلب را لولا سیتون نوشته و در تاریخ ۲۱ آوریل ۲۰۲۱ با عنوان «The dark side of our age of fitness» در وب‌سایت نیواستیتسمن منتشر شده است. و وب‌سایت ترجمان آن را در تاریخ ۱۲ مرداد ۱۴۰۰ با عنوان «آیا ورزش مازوخیسم است؟» و ترجمۀ مجتبی هاتف منتشر کرده است.
•• لولا سیتون (Lola Seaton) دستیار سردبیر نیواستیتسمن است. نوشته‌های او در گاردین، نیولفت‌ریویو و دیگر مطبوعات نیز به چاپ رسیده است.
••• آنچه خواندید، به‌طور اختصاصی برای وب‌سایت ترجمان ترجمه شده و به‌رایگان در اختیار شما قرار گرفته است. شما می‌توانید با خرید اشتراک فصلنامه ترجمان علوم انسانی از انتشار این مطالب و فعالیت‌های ترجمان حمایت کنید. برای خرید اشتراک فصلنامه ترجمان و بهره‌مندی از تخفیف و مزایای دیگر به فروشگاه اینترنتی ترجمان به نشانی tarjomaan.shop مراجعه کنید.

[۱] Pretend It’s a City
[۲] طبقۀ بی‌ثبات و ناپایدار از نظر امنیت شغلی و وضعیت معیشتی [مترجم].
[۳] fitness