مسائل بدون راه‌حل در توافق‌نامۀ آب‌وهوایی پاریس

آتلانتیک — لایه‌های یخ آب می‌شوند، دریاها اسیدی می‌شوند؛ هزینه تولید برق خورشیدی کاهش می‌یابد و همزمان، بشر حجم بیشتری از گازهای گلخانه‌ای را وارد جو زمین می‌سازد. این داستان آرام تغییرات آب‌وهوایی است.

آب و هوای زمین آرام آرام بدتر می‌شود و راه‌حل آن نیز به آهستگی عمل می‌کند؛ به نحوی که بازه زمانی مورد نیاز برای اثربخشی راه‌حل‌ها نه ساعت‌ها و روزها، بلکه سال‌ها و دهه‌ها است. با این حال، اینک در لحظه‌ای استثنایی ایستاده‌ایم؛ چنانکه این رخداد می‌تواند مهم‌ترین لحظه برای مواجهه با تغییرات آب‌وهوایی در طول یک دهه گذشته باشد [اشاره به اجلاس تغییرات آب‌وهوایی در پاریس است که هفتۀ گذشته برگزار شد].

هم‌اینک [هفتۀ گذشته] در حومه پاریس مذاکراتی جهانی در طول شب و روز برقرار است تا نخستین توافق‌نامه جهانی درباره تغییرات آب‌وهوایی از دهه نود تاکنون به امضای شرکت‌کنندگان برسد. ظاهراً این گفت‌وگوها به نتیجه‌ای فراتر از انتظارات اولیه دست یافته و شرکت‌کنندگان تا حد امکان از خط قرمزهای قاطع و غیرقابل عبور پرهیز کرده‌اند.

اما این [پیشرفت‌ها] تا حدودی بدین سبب بوده که در این مذاکرات اغلبِ مسائل آسان راه‌حل خود را یافته‌اند. حال آنکه اکنون زمان پرداختن به مشکلات دشواری است که در ادامه به اغلب آن‌ها اشاره خواهد شد.

گرمایشِ جهانی به چه میزان باید کنترل شود؟
پیشینۀ بحث: در سال ۲۰۰۹ کشورهای جهان توافق کردند که دیگر نباید اجازه داد متوسط دمای زمین فراتر از دو درجه سانتی‌گراد بالاتر از دوران پیشاصنعتی افزایش یابد. از آن زمان تاکنون، مطالعات متعدد بر خطرات این افزایش دو درجه‌ای و به طور همزمان، دشواری‌ توقف واقعی تغییرات آب‌وهوایی تاکید کرده‌اند. با آغاز اجلاس پاریس، برخی انتظار داشتند سازمان ملل این محدودیت دو درجه‌ای را با معیاری واقع‌بینانه‌تر جایگزین سازد.

با این حال، برخی نشانه‌ها حاکی از آن هستند که می‌توان به اهدافی بلندپروازانه اندیشید. بیش از ۱۰۰ کشور جهان، از جمله ایالات متحده، حمایت خود را از معیار ۱.۵ درجه‌ای در کاهش دمای زمین اعلام کرده‌اند. بسیاری از کشورهای جزیره‌ای اعلام کرده‌اند که قادر به پذیرش چیزی فراتر از این محدودیت نیستند. چین نیز نشانه‌های تاییدآمیزی در خصوص این توافق اعلام کرده است. این یک پیروزی برای اغلب فعالان زیست‌محیطی و کشورهای آسیب‌پذیر در برابر تغییرات آب‌وهوایی است که تحت رهبری سازمان ملل به دست آمده است. هرچند بسیاری از دانشمندان، از جمله مشاور علمی باراک اوباما، باور دارند که نگه داشتن گرمایش زمین زیر ۱.۵ درجه امری تقریباً محال است.

متن: در نسخه نهم دسامبر از پیش‌نویس [پیمان‌نامه] پاریس، ماده ۲، بند ۱، به صورت مستقیم به این تغییرات دمایی پرداخته شده است:
هدف از این توافق‌نامه آن است که [اجرای پیمان‌نامه را ارتقا بخشیده و به اهداف آن دست یابد] [پیاده‌سازی بیشتر اهداف پیمان‌نامه مطابق با بند ۲] [از طریق افزایش کنش‌ها، همکاری‌ها و پشتیبانی] به نحوی که:
الف) افزایش متوسط دمای جهانی را تا یکی از گزینه‌های زیر محدود کند
گزینه ۱: زیر ۲ درجه سانتی‌گراد بالاتر از عصر پیشاصنعتی
گزینه ۲: تا حد قابل توجهی زیر ۲ درجه سانتی‌گراد بالاتر از عصر پیشاصنعتی [و افزایش [سریع] تلاش‌های جهانی برای محدود ساختن افزایش دمایی زیر ۱.۵ درجه سانتی‌گراد] [در کنار توجه به برخی از مناطق و اکوسیستم‌های آسیب‌پذیر و پرریسک که با محدودیت‌هایی بیش از ۱.۵ درجه نیز مواجه خواهند بود]
گزینه ۳: زیر ۱.۵ درجه سانتی‌گراد بالاتر از عصر پیشاصنعتی

متونِ داخل کروشه همچنان محل بحث و گفت‌وگو قرار دارند. [متن پیش از تصویب نهایی پیمان‌نامه پاریس منتشر شده است. م.]

جهان با چه سرعتی باید کاربرد سوخت‌های فسیلی را کنار بگذارد؟
پیشینۀ بحث: بر اساس مطالعه اخیر مجله نیچر، اگر بشریت بخواهد تا سال ۲۱۰۰ گرمایش جهانی را زیر ۱.۵ درجه سانتی‌گراد برساند، باید تا سال ۲۰۶۰ انتشار گازهای گلخانه‌ای را در جو زمین متوقف کند. (سپس باید خارج کردن ترکیبات کربنی را نیز از جو آغاز کند که گام چندان آسانی نیست).

اما آیا توافق‌نامه پاریس باید این نیاز را در خود بگنجاند؟ نمایندگان کشورها در این باره مطمئن نیستند. کشورهای کوچک جزیره‌ای که در معرض خطر بیشتری قرار دارند بیانی قاطع را پیشنهاد می‌کنند، مانند این عبارت که «توقف کامل انتشار گازهای گلخانه‌ای تا سال ۲۰۶۰» و یا «کربن‌زدایی از جو زمین در کوتاه‌ترین زمان ممکن پس از میانه قرن حاضر». اما عربستان سعودی می‌گوید که چنین هدفی «خطری برای توسعه پایدار است» که برخی آن را به معنای خطر برای تولید نفت این کشور می‌دانند. (رییس نمایندگی آب و هوایی عربستان سعودی به وزارت نفت این کشور نیز مشاوره می‌دهد). به گزارش نیویورک تایمز، ونزوئلا نیز به عنوان یکی از تولیدکنندگان نفت به استفاده از این ادبیات درباره کربن‌زدایی با دیده تردید می‌نگرد.

متن: در نسخه نهم دسامبر از پیش‌نویس [پیمان‌نامه] پاریس، ماده ۳، بند ۱، به این هدف بلندمدت در این نشست پرداخته است:

{هدف بلندمدت جمعی}
۱. گزینه ۱: طرفین به صورت جمعی بر آن‌اند تا هدف دمایی جهان را که در بند دو مورد اشاره قرار گرفته محقق سازند. [توقف هرچه سریع‌تر انتشار گازهای گلخانه‌ای، با آگاهی از این نکته که چنین توقفی نیازمند قطع انتشار گازها در کشورها توسعه یافته و در ادامه کشورهای در حال توسعه است؛ کاهش سریع تا [۴۰ تا ۷۰ درصد] [۷۰ تا ۹۵] سطح پایین‌تر از سال ۲۰۱۰ تا سال ۲۰۵۰؛ به سوی دستیابی به میزان صفر برای انتشار گازهای گلخانه‌ای [تا پایان] [پس از نیمه] قرن بیست و یکم] با استفاده از بهترین علوم موجود، بر اساس برابری و در متن توسعه پایدار و ریشه‌کنی فقر.

گزینه ۲: طرفین به صورت جمعی بر آن‌اند تا هدف دمایی جهان را که در بند دو مورد اشاره قرار گرفته محقق سازند. این کار از طریق اهداف بلند مدت انتشار اندک گازها [تغییر شرایط به سوی [خنثی شدن شرایط آب و هوایی] [کربن‌زدایی]] در طول یک قرن با استفاده از بهترین علوم موجود، بر اساس برابری و در متن توسعه پایدار و ریشه‌کنی فقر.

چه کسی باید هزینه‌های تغییرات آب‌وهوایی را بپردازد و میزان این پرداختی چقدر است؟
پیشینۀ بحث: شگفت آنکه بحث «تأمین مالی هزینۀ آب و هوایی» نیز در این نشست مطرح شده است؛ اینکه چه کشورهایی پول را می‌پردازند و کدام کشورها دریافت‌کننده آن هستند. این بحث‌برانگیزترین موضوع در گفت‌وگوهای پاریس است.

برای نجات گفت‌وگوهای آب و هوایی سال ۲۰۰۹ در کپنهاگ، هیلاری کلینتون قول داد که جهان ثروتمند ۱۰۰ میلیارد دلار را برای کمک به توسعه کشورهای در معرض خطر و پایدارسازی و آماده کردن اقتصاد آن‌ها برای مقابله با دشواری‌های پیش رو تجهیز کند. واژه کلیدی در این بیان اصطلاح «تجهیز^۱» است؛ بر خلاف الگوی سنتی کمک خارجی، که در آن پول دولت‌ها به هدف کمک به کشورهای فقیرتر بازتوزیع می‌شود، ایالات متحده و اتحادیه اروپا برای صرف میلیاردها دلار از منابع عمومی و خصوصی برنامه‌ریزی خواهند کرد.

اما آیا جهان توسعه‌یافته به ایالات متحده، اتحادیه اروپا، کانادا و ژاپن محدود می‌شود؟ ایالات متحده ترجیح می‌دهد چین و هند (دو کشور ثروتمند و قدرتمندی که میلیون‌ها نفر از ساکنان آن‌ها در فقر زندگی می‌کنند) نیز در تحقق این هدف ۱۰۰ میلیارد دلاری مشارکت داشته باشند. با این حال، علی‌رغم اینکه سرمایه‌گذاری‌های این دو کشور در جهان توسعه یافته در این گفت‌وگوها مورد بحث قرار گرفته است، هندوستان و چین همچنان مایل نیستند به تعهدات کشورهای ثروتمند و مشارکت در این تجهیز مالی بپیوندند.

متن: بخش قابل توجهی ازنسخه نهم دسامبر از پیش‌نویس [بیانه] پاریس به مساله مالی پرداخته است، مثلاً در ماده ۶، بند ۲:

{تجهیز منابع مالی}
۲. گزینه ۱: تمام طرفین گام‌هایی را برای تجهیز و یا تسهیل تأمین مالی مرتبط با تغییرات آب‌وهوایی از طیف وسیعی از منابع عمومی، خصوصی، دو جانبه یا چندجانبه صورت دهند، که شامل منابع اضافی در کنار تسهیل چارچوب‌های سیاست‌گذاری، به موازات مسئولیت‌ها و قابلیت‌های متناسب و در حال تغییر می‌شود. این فرآیند تحت رهبری کشورهای توسعه‌یافته صورت خواهد گرفت و صندوق‌های عمومی نقشی ویژه در آن ایفا خواهد کرد.
گزینه ۲: کشورهای توسعه‌یافته و دیگر طرفین که در پیوست ۲ مورد اشاره قرار گرفته‌اند، تأمین منابع مالی را فراتر از تلاش‌های پیشین خود صورت خواهند داد، از استراتژی‌های کشوری حمایت خواهند کرد و نیاز به اولویت‌های توسعه‌ای کشورها را نیز در نظر خواهند گرفت.

کشورها در چه بازه‌های زمانی باید سطح انتشار گازهای گلخانه‌ای خود را بازبینی کنند؟
پیشینۀ بحث: نخستین نکته در این باره مساله تجدید ارزیابی است که در آن، کشورها میزان کاهش انتشار گازهای کربنی را اعلام می‌کنند. بنابر پیش‌نویس توافق‌نامه پاریس، این فرآیند هر پنج سال یک بار صورت خواهد گرفت. به علاوه بر اساس متن، نخستین تجدید ارزیابی در سال ۲۰۲۳ یا ۲۰۲۴ روی خواهد داد؛ هرچند ایالات متحده خواهان انجام این فرآیند در زمانی زودتر است. به گزارش نیویورک تایمز، ایالات متحده نخستین تجدید ارزیابی را در سال ۲۰۱۹ یا ۲۰۲۱ پیشنهاد می‌کند که هیچ یک از آن‌ها با انتخابات ریاست جمهوری آمریکا همزمان نیستند.

دومین بخش از این فرآیند، افزایش سطح کنترل گازهای گلخانه‌ای است که در آن، کشورها اهدافی بلندپروازانه‌تر را برای کنترل سطح انتشار اعلام می‌کنند. هند امیدوار است که این فرآیند در بازه‌های ده ساله صورت پذیرد، چراکه اهداف کوتاه مدت فعلی به کنترل فقر در این کشور کمک خواهد کرد. این در حالی است که ایالات متحده و کشورهای جزیره‌ای اقیانوس آرام انجام فرآیند بازبینی و افزایش سطح کنترل انتشار را در بازه‌های ۵ ساله پیشنهاد می‌کنند.

متن: در بندِ ۱۰ نسخه نهم دسامبر از پیش‌نویس [بیانه] پاریس به ارزیابی دوباره اهداف و سطوح کنترل پرداخته شده است.

بند ۱۰ (تجدید ارزیابی جهانی)

۱. گردهمایی طرفین توافق به صورت دوره‌ای پیاده‌سازی این توافق را مورد ارزیابی قرار می‌دهد تا پیشرفت جمعی به سوی تحقق برنامه این توافق‌نامه را در جهت اهداف بلند مدت بررسی کند. این فرآیند به صورتی جامع و تسهیل‌شده صورت می‌گیرد و کاهش، سازگارسازی و ابزارهای اجرا و پشتیبانی را در پرتو بهترین دانش موجود مورد توجه قرار می‌دهد.

۲. گردهمایی طرفین توافق نخستین ارزیابی جهان را در [۲۰۲۳] [۲۰۲۴] انجام خواهد داد و از ان پس در بازه‌های پنج ساله آن را تکرار خواهد کرد مگر آنکه تصمیم دیگری توسط گردهمایی طرفین توافق اخذ شود.

۳. نتایج تجدید ارزیابی طرفین توافق را در مسیر به روز رسانی و افزایش اقدامات به صورتی که در سطح ملی تعیین شده هدایت و آگاه می‌سازد. این کار بر اساس شروط توافق‌نامه و نیز افزایش همکاری بین‌المللی برای اقدامات اقلیمی صورت می‌گیرد.

چه فرد یا نهادی تضمین می‌کند که کشورها اهداف مرتبط با کاهش گازهای گلخانه‌ای را برآورده کرده‌اند؟
پیشینۀ بحث: ایالات متحده خواهان به کار گرفته شدن آژانسی بی‌طرف، شاید شبیه به آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، برای اطمینان یافتن از انجام تعهداتی است که تا پیش از اجلاس پاریس برای قطع انتشار گازها از سوی کشورها پذیرفته شده است. چین، هند و دیگر کشورهای در حال توسعه نسبت به چنین مرجع سوم و بی‌طرفی با دیده تردید می‌نگرند. یکی از مشاوران قبلی کلینتون به نیویورک تایمز می‌گوید که ایالات متحده از پول و تأمین مالی مرتبط با آب و هوا به عنوان اهرم فشار در مذاکرات استفاده می‌کند، اما دو کشور در حال توسعهِ پیشرو [چین و هندوستان] حاضرند تا پایان گفت‌وگوها صبر کنند.

متن: در حال حاضر، مساله آژانس‌های بی‌طرف در پیش‌نویس [پیمان‌نامه] پاریس مورد اشاره قرار نگرفته است.

چه کسی مسئول زیان‌ها و تخریب ناشی از تغییرات آب‌وهوایی است؟
پیشینۀ بحث: با بدتر شدن وضعیت تغییرات آب‌وهوایی، آثار ناشی از آن نه تنها شهرها و مناطق ساحلی، بلکه کشاورزان روستایی و ماهیگیرانی که به فصول پیش‌بینی‌پذیر و شرایط قابل اطمینان اقیانوس وابسته هستند را نیز مورد تهاجم قرار خواهد داد. حال چه کسی باید زیان‌های ناشی از آسیب سیل به زیرساخت‌ها و برداشت [اندک] محصولات را بر عهده گیرد؟ در سال ۲۰۱۳، کنفرانس سازمان ملل درباره آب و هوا مکانیزمی را برای تعیین زیان‌ها و تخریب‌ها در سطح بین‌المللی برقرار ساخت.

ایالات متحده و دیگر کشورهای توسعه‌یافته، که بیشترین میزان از انتشار گازهای گلخانه‌ای را بر عهده دارند و گرم شدن زمین به عملکرد آن‌ها وابسته است، از تمایل خود برای کمک کردن سخن گفته‌اند. اما آن‌ها نمی‌دانند که هزینه این آثار به چه میزان خواهد بود. به گفته راشل کلیتوس، اقتصاددان ارشد در اتحادیه دانشمندان نگران [محیط زیست] «ایالات متحده آشکارا پذیرفته است که این آثار تجربه می‌شوند، اما برای افزایش سطح جبران و پذیرش مسئولیت خطوط قرمزی دارد».

متن: در نسخه نهم دسامبر از پیش‌نویس [پیمان‌نامه] پاریس، بندی مستقل، بند ۵، به زیان‌ها و تخریب‌ها پرداخته شده است:

گزینه ۱: متن زیر شامل بند ۵ می‌شود (زیان و تخریب)
گزینه ۲: متن زیر بخشی از بند ۴ و شروط سازگاری قرار می‌گیرد.
۱. [مکانیزم بین‌المللی ورشو برای تعیین زیان و تخریبِ مرتبط با تغییرات آب و هوایی باید در خدمت این توافق‌نامه باشد].
۲. مکانیزم بین‌المللی ورشو تا پایان بازبینی آن در بیست و دومین جلسه اعضا، مسئول تصمیم‌گیری و هدایت گردهمایی طرفین توافق است و از طریق مکانزیم‌های مالیِ پیمان‌نامه پشتیبانی می‌شود.
۳. فرآیندهای تسهیل‌بخش و مشارکتی برای مواجهه با جابجایی جمعیتی ناشی از تغییرات آب و هوایی تحت [مکانیزم بین‌المللی ورشو] [گردهمایی طرفین توافق] به کار گرفته خواهد شد تا به تلاش‌های مشترک برای پوشش دادن این جابجایی‌های ناشی از تغییرات آب و هوایی، مهاجرت و تغییر مکان برنامه‌ریزی‌شده یاری رساند.
۴. فرآیندی برای ارتقای شیوه‌های مواجهه با تخریب‌های بازگشت‌ناپذیر و دائمی ناشی از تغییرات آب‌وهوایی تحت [مکانیزم بین‌المللی ورشو] [گردهمای طرفین توافق] آغاز خواهد شد؛ با این هدف که فرآیند مورد اشاره در مدت چهار سال به اتمام برسد.

در مجموع، چه کسی مسئول محافظت از آب‌وهوا است؟
زمینه بحث: در سال ۱۹۹۲، جهان کلیات معاهده تغییرات آب‌وهوایی سازمان ملل را به تصویب رساند. این سند دیپلماسی آب‌وهوایی را در طول سالهای پس از خود هدایت کرده است. موارد مندرج در این پیمان در [نشست] پاریس به طور رسمی مورد توجه قرار گرفت. کلیات این پیمان‌نامه اصل «مسئولیت مشترک اما متمایز» را برای حفاظت از سیستم آب‌وهوایی برقرار می‌سازد. مطابق این اصل، همگان در فرآیند امن‌تر ساختنِ جهان به لحاظ آب‌وهوایی نقشی بر عهده دارند، اما کشورهای توسعه‌یافته بیشترین مسئولیت را بر عهده دارند.

حال بسیاری از کشورهای در حال توسعه می‌خواهند اطمینان حاصل کنند که این اصل همزمان با اشتراک مسئولیت‌ها به تفاوت آن‌ها نیز توجه داشته باشد. به گفته کلیتوس، هیچ قطعه خاصی برای تاکید به این اصل وجود ندارد و کشورهای در حال توسعه خواهان آن هستند که این تهدید به صورت مشترک در تمام متن مورد توجه قرار گیرد: «کشورهای در حال توسعه خواهان آن هستند که تعهدات کاهشی [کاهش انتشار گازها] و تعهدات مالی به صورت همزمان دیده شوند و در پیمان‌نامه درباره هر دوی آن‌ها تصمیم‌گیری شود، نه اینکه تنها بخش‌های متفاوت در قالبی یکسان مورد توافق قرار گیرند».

به طور خاص، آن‌ها نوعی مکانیزم را برای کاهش انتشار [گازهای گلخانه‌ای] طلب می‌کنند که در پیوند با تأمین مالی از سوی کشورهای توسعه‌یافته عمل کند. کشورهای در حال توسعه «با متنی موافقت نخواهند کرد که صرفاً به کاهش انتشار [گازهای گلخانه‌ای] توجه داشته و افزایش متناسب در تأمین مالی را مدنظر قرار ندهد».

متن: بار دیگر هیچ بخش مجزایی در در نسخه نهم دسامبر از پیش‌نویس [پیمان‌نامه] پاریس به این موضوعات نپرداخته است. اما من تحت تأثیر دو بخش متوالی در مقدمه این متن قرار گرفتم. این دو بخش هر دو درون کروشه نوشته شده‌اند، به این معنا که [تا زمان] نگارش نهایی اطمینانی از قرار گرفتن آن‌ها در متن اصلی وجود ندارد. اما به نظر می‌رسد که نوعی تضاد و مناقشه‌پذیری نسبت به یکدیگر دارند:

[این نکته مدنظر قرار گیرد که بخش بزرگی از انتشار گازهای گلخانه‌ای در طول تاریخ از کشورهای توسعه یافته نشأت گرفته است و سرانه تولید این گازها در کشورهای در حال توسعه به نسبت اندک است. به علاوه انتشار جهانی گازهای گلخانه‌ای در کشورهای در حال توسعه برای برآورده شدن نیازهای اجتماعی و توسعه‌ای افزایش خواهد یافت.]

[این نکته به رسمیت شناخته شود که طرفین باید گام‌هایی عملی برای مواجهه با تغییرات آب‌وهوایی در نسبت با اقتصاد در حال تحول و روند انتشار گازهای گلخانه‌ای بردارند که تا تغییر و تحول آن‌ها پس از سال ۲۰۲۰ نیز ادامه خواهد یافت.]

در بند نخست اعلام شده است که بیشتر کشورهای توسعه‌یافته، یا کشورهای شمال، مسئول شرایطی هستند که بر آب و هوای جهان می‌رود.

اما اندکی تأمل کنید؛ در بند دوم گفته می‌شود که آیا کشورهای جنوب تمایل ندارند که مسیری مشابه با شمال را به سوی ثروت طی کنند؟ این بدان معنا است که این کشورها به زودی مسئولیت بیشتری خواهند پذیرفت و همچنین، هر دو دسته از کشورها [در حال توسعه و توسعه‌یافته] باید درباره آنچه اکنون بر اقلیم جهانی می‌رود تصمیم بگیرند.

پی‌نوشت‌ها:
* این مطلب در تاریخ ۱۰ دسامبر ۲۰۱۵ با عنوان «The Still Unresolved Questions of the Paris Climate Agreement» در وب‌سایت آتلانتیک منتشر شده است و وب‌سایت ترجمان در تاریخ ۲۹ آذر ۱۳۹۴ این مطلب را با عنوان «مسائل بدون راه‌حل در توافق‌نامۀ آب‌وهوایی پاریس» ترجمه و منتشر کرده است.
[۱] mobilize