چرا طراحان مُد به حجاب روی آورده‌اند؟

کیمبرلی کریسمن کمبل، آتلانتیک — در طبقۀ همکف هرودز، فروشگاهی چندطبقه در لندن که مالکان آن، خاندان سلطنتی قطر هستند، شکلات‌ها به‌زیبایی در ویترین چیده شده و بر اساس مقدار الکلشان برچسب خورده‌اند. این کار جهت احترام به خریداران مسلمان است. در سالن کفش طبقۀ بالا که «بهشت کفش» نامیده می‌شود، صندل‌های تزئین‌شده با جواهرات هرجفت با قیمت هزار دلار به فروش می‌رسد. این جواهر را می‌توان در پایین عبا، ساری و شلوار دید. اما در طبقه‌های میانی که مربوط به طراحی و پر از مارک هستند، چیزهای کمی برای خریداران مسلمان بی‌شمار وجود دارد. این خریداران به‌خصوص در شلوغی ماه رمضان، یعنی خرید گسترده سالانه در مقدس‌ترین ماه تقویم مسلمانان، به‌کرّات به فروشگاه‌های نایتس‌بریج می‌روند.

اما این اوضاع در حال تغییر است. خانۀ مد ایتالیایی «دولچه‌اندگابانا^۱» به‌تازگی سِری جدیدی از روسری و عبا را با زیبایی‌شناسی مشهور، شاد و اغراق‌آمیز خود روانه بازار کرده است. این تولیدات که فقط در خاورمیانه، لندن و پاریس به فروش می‌رسد، دارای توردوزی سیاه بوده و همراه با عینک آفتابی بزرگ، انگشتر درشت، کفش پاشنه‌بلندِ سوزنی و کیف‌دستی بزرگ ارائه می‌شود. پارچه‌های گل‌دار با طرح بابونه، لیمو و رُز در مجموعۀ بهار و تابستان ۲۰۱۶، این کارها را به شلوارک ساحلی و لباس‌های زنان خانه‌دار در دهۀ ۱۹۵۰ شبیه کرده و نشانگر این است که این مجموعه چیزی فراتر از اتفاق است.

مدپرستان مسلمان و غیرمسلمان با اشتیاق از اعلان دولچه‌اندگابانا استقبال کرده‌اند. گفته می‌شود این مجموعه خیلی با تأخیر آمده و درعین‌حال ارزش انتظار را داشته است. این کارها چنان طراحی شده‌اند که خیلی راحت می‌توانند برای افراد غیردیندار هم جذاب باشند. همچنین این مزیت را دارند که برای کسب‌وکار واقعاً سودآورند. مجله فوربز، این مجموعه را «هوشمندانه‌ترین حرکت این برند طی سال‌ها» خواند. این حاکی از آن است که جامعیت برای شرکت‌هایی که چشم به بازار جهانی دارند، از نظر اقتصادی مهم است.

البته زنان مسلمان سال‌ها است که مارک‌های گران‌قیمت، ازجمله دولچه‌اندگابانا می‌خرند. شاید حتی بتوان گفت که صنعت مد به احتمال زیاد بدون حمایت آن‌ها ورشکست خواهد شد. نیکلاس کولریج در کتاب توطئۀ مد، دربارۀ تأثیر رونق صنعت نفت خاورمیانه بر مدهای سطح بالای زنانه^۲ در فرانسه می‌نویسد این مسئله از میانۀ دهۀ ۱۹۷۰ آغاز شد. در آن زمان مدهای سطح بالای زنانه تلاش می‌کرد جایگاه فرهنگی و سود مالی خود را حفظ کند. کولریج می‌نویسد «ناموفق‌ترین خانه‌های مُد که تا گلو در قرض فرو رفته بودند، عرب‌ها را مانند گاوهای پول‌سازی می‌دیدند و بی‌رحمانه آن‌ها را می‌دوشیدند. آنان از علاقۀ عرب‌ها به مهره‌های گران‌قیمت استفاده می‌کردند و لباس‌هایی تولید می‌کردند که از گردن تا قوزک پا مهره داشتند. این مهره‌ها در جاهایی استفاده می‌شد که قبلاً به‌ندرت دیده شده بود: دستکش، کلاه و و لباس‌های مجلسی».

تا سال ۱۹۸۳، نگرش‌ها و سلیقه‌ها عوض شده بود. طراحان فرانسوی که جانی دوباره گرفته بودند، به خریداران عربشان احترام می‌گذاشتند و برای آن‌ها ارزش قائل می‌شدند. چنین مشتریانی به برند آن‌ها وفادار بودند و سرتاپا، لباس‌های طراح محبوبشان را می‌پوشیدند. در سال ۲۰۱۱، رویترز گزارش داد که زنان عرب بزرگ‌ترین خریداران مدهای سطح بالای زنانه هستند. در بازاری که فقط در خدمت حدود بیست‌هزار مشتری ویژه در سرتاسر جهان است، این زنان بخش عمدۀ مشتریان را تشکیل می‌دهند. بسیاری از خریداران، این لباس‌های اختصاصی را برای جشن‌های عروسی آنچنانی سفارش می‌دهند که ممکن است تا یک هفته به طول بینجامد و نیازمند چندین دست لباس باشد.

جمعیت جهانی مسلمانان، جوان و روبه‌رشد است. مجلۀ فورچن در مقاله‌ای در ماه جولای با عنوان «بازار مد بزرگ و بکر بعدی: زنان مسلمان» گزارش داد که در سال ۲۰۱۳، مسلمانان ۲۶۶ میلیارد دلار برای خرید لباس خرج کردند. این رقم از مجموعِ ژاپن و ایتالیا بیشتر است. این مجله پیش‌بینی کرد که این رقم تا سال ۲۰۱۹ به ۴۸۴ میلیارد دلار برسد. این افزایش ناگهانی با تلاشی ازپیش‌طراحی‌شده هم‌زمان شده است تا خاورمیانۀ غالباً مسلمان را بعنوان مرکزی برای مد نشان دهند؛ به‌خصوص بهشتِ فروشگاه‌های تجملاتی در دبی. شَنِل، مجموعۀ کروز خود را در سال ۲۰۱۴ در دبی به نمایش گذاشت. اکتبر سال گذشته، دبی میزبان اولین هفتۀ مد خود بود که در آن، ترکیبی از طراحی‌های خاورمیانه‌ای و اروپایی به عرضه درآمد. در نوامبر، استلا مک‌کارتنی مجموعۀ پوشاک بهار ۲۰۱۶ خود را در آنجا به نمایش گذاشت؛ یعنی یک ماه پس از رونمایی از آن در پاریس. او از مدتی قبل، چندین فروشگاه در این منطقه دارد. همین هفته، گوچی طرحی محدود از کیف‌دستی دیونیسوسِ خود را رونمایی کرد که از هشت مرکز بین‌المللی مد الهام گرفته بود؛ رم، نیویورک، لندن، پاریس، شانگهای، هنگ‌کنگ، توکیو و دبی. در روز سه‌شنبه، دولچه‌اندگابانا عکسی از جدیدترین بوتیک کودکان خود در فروشگاه دبی را در توییتر منتشر کرد. حتی شایعاتی مبنی بر رونمایی از یک «مجلۀ وُگ عربی» در سال ۲۰۱۶ وجود دارد.

باتوجه‌به مخاطرات بالا و این اوضاع قمارگونه، تعجبی ندارد که طراحان و خرده‌فروشان در دو سر طیف صنعت مد، سال‌ها است که در خاموشی در آنجا به پیشواز خریداران می‌روند. دی‌کی‌ان‌وای، اسکار دولا رانتا، تامی هیلفیگر، مانگو و مونیک لوئیه مجموعه‌هایی کوچک ساخته‌اند که فقط در خاورمیانه و معمولاً حوالی ماه رمضان به فروش می‌رسد. فروشگاه‌های اینترنتی نظیر مدوس اپراندی و نت‌آپورتر «طرح‌های مخصوص رمضان» ارائه می‌دهند. تأمین‌کنندگان مدی نظیر یونیکلو و اچ‌اندام از مدل‌های باحجاب در تبلیغات خود استفاده کرده‌اند. در حدود سال ۲۰۰۹ هم فروشندگان زرنگ و وبلاگ‌نویسان مد، شاخه‌ای با عنوان مد «ساده و پوشیده» ایجاد کردند که دربرگیرندۀ نیازهای پوششیِ مسلمانان، مورمون‌ها، یهودی‌های ارتدوکس و مسیحیان بنیادگرا است.

صنعت مد همیشه پاسخ‌گوی بازارهای پرمنفعت نوظهور بوده است؛ خواه در چین، ژاپن یا برزیل. برای این کار هم از افراد مشهور محلی استفاده کرده و محصولات انحصاری جدید و حتی سایزهای جدید ایجاد می‌کند تا مناسب مشتریان جدید باشد. سال گذشته، دولچه‌اندگابانا مجموعه‌ای کوچک برای بازار مکزیک طراحی کرد که ملهم از کاشی‌ها و قلاب‌دوزی‌های این کشور بود. اما مسلمانان تنوع جغرافیایی و فرهنگی بیشتری دارند. چیزی که در کویت به فروش می‌رسد، لزوماً در کوالالامپور یا کالامازو مشتری نخواهد داشت.

مجموعۀ جدید دولچه‌اندگابانا، سؤالاتی در مورد رابطۀ بین مد غربی و دین برمی‌انگیزد. باید به یاد داشت که هرآنچه صنعت مد از آن‌ها تجلیل بسیاری می‌کند، در بسیاری از مذاهب، ناپسند شمرده می‌شوند؛ مثل مادی‌گرایی، خودبینی و شهوت‌رانی. اگر سرمایه‌داری را نیز به این ملغمه اضافه کنید، جامعیت شبیه به استثمارِ آشکار می‌شود. طراحان بی‌پول فرانسوی را به یاد بیاورید که در دهۀ ۱۹۷۰ چه تلاشی برای پترودلارها^۳ می‌کردند.

رابطۀ مد غربی به‌خصوص با اسلام دچار مشکل است. کافی است نگاهی به همین سال ۲۰۰۸ بیندازیم. در آن زمان فروشگاه زنجیره‌ای ابرکرومبی‌اندفچ درخواست شغلی یک زن باحجاب را رد کرده بود؛ چون با «سیاست ظاهر» آن‌ها مطابقت نداشت. اما رنج افراد باحجاب به تبعیض ختم نمی‌شود. آن‌ها همچنین چندین بار در ایالات متحده و دیگر کشورها مورد حمله فیزیکی قرار گرفته‌اند. حجاب که طی سالیان دراز، هم نمادی از سبک و ابراز وجود شخصی و هم نماد تعهد دینی بوده است، به‌طور روبه‌رشدی به‌نفع رواج کلاه‌ها و عمامه‌های «امن‌تر» کنار گذاشته می‌شود. غیرمسلمانان نیز از حجاب به‌عنوان سلاحی سیاسی استفاده می‌کنند. آگهی جدید دولچه‌اندگابانا در دورانی بحرانی عرضه شده است. این اطلاعیه مدعی است که مد غربی و اسلام می‌توانند خالق وحدت باشند. اتحادی از نظر زیبایی‌شناختی همساز و از نظر اجتماعی پربار: که باعث تولید لباس‌هایی زیبا شده و گامی هرچند کوچک در رفع منزوی‌شدن اسلام در کشورهایی نظیر ایالات متحده، بریتانیا و فرانسه است.

رینا لوئیس، استاد دانشکدۀ مد لندن، در کتاب چاپ ۲۰۱۵ خود با عنوان مد اسلامی: فرهنگ‌های سبْکی معاصر استدلال می‌کند که مد اسلامی «بازتاب کافی در رسانه‌های مد نداشته است»؛ اما «در رسانه‌های خبری، بیش‌ازحد بازتاب داده می‌شود». این مسئله بر دو فرض مرتبط، مبتنی است: «اینکه مد، تجربه غربی است و دیگر اینکه مسلمانان جزء غرب نیستند.» امروزه دیگر اینگونه نیست. حجاب و عبا نه‌تنها نماد فردِ منزوی و ضدمد نیستند؛ بلکه به‌طور ناگهانی به جریان اصلی مد غربی تبدیل شده‌اند. از اینجا به بعد، حجاب و عبا هم در معرض همان مدها، اجناس تقلبی و مارک‌های گران‌قیمتی هستند که دیگر لباس‌های غربی. اما نکتۀ جالب ماجرا این است که احتمالاً نسل جدیدی از مدپرستان مسلمان اینک می‌توانند در صنعت موردتحسین‌شان، بازتابی بهتر از خودشان ببینند.

پی‌نوشت‌ها:
• این مطلب را کیمبرلی کریسمن کمبل نوشته است و در تاریخ ۷ ژانویۀ ۲۰۱۶ با عنوان «Why Western Designers Are Embracing the Hijab» در وب‌سایت آتلانتیک منتشر شده است. وب‌سایت ترجمان در تاریخ ۱۸ بهمن ۱۳۹۴ این مطلب را با عنوان «چرا طراحان مُد به حجاب روی آورده‌اند؟» و ترجمۀ علیرضا شفیعی‌نسب منتشر کرده است.
•• کیمبرلی کریسمن کمبل تاریخ‌نگار مد ساکن لس‌آنجلس و نویسندۀ کتاب قربانیان مد؛ لباس در دربار لوئی شانزدهم و مری آنتوانت (Fashion Victims: Dress at the Court of Louis XVI and Marie-Antoinette) است.
[۱] Dolce & Gabbana
[۲] haute couture: اصطلاحی فرانسوی به‌معنای مد سطح بالای لباس‌های زنانه
[۳] Petrodollar: دلارهایی که از طریق صادرکردن نفت به دست می‌آید.