آیا میل انسان به داستان‌‏سرایی خطرناک است؟

تیموتی اسنایدر، نیویورک‌تایمز— جاناتان گاچُل می‏‌گوید کتاب‌نوشتن «عذابی عظیم» است. او بارِ این مسئولیت را با نوشتن دربارۀ خودش و خلاصی از تحقیقات پردامنه سبُک می‌‏کند. صحنه‏‌ای به‌‏یاد‏ماندنی از صبحی دل‌‏انگیز را به تصویر می‌‏کشد که در تالار مطالعۀ گروه روان‌شناسیِ دانشکده‌‏اش نمایۀ کتاب‏‌های درسی را تورق می‏‌کند. او از این نگاهِ سرسری نتیجه می‌گیرد که تاکنون جز خودش هیچ‏کس موضوع مورد پژوهش او را که عبارت از «علمِ» سازوکارهای داستان‏ باشد بر ذمّه نگرفته است. چه کشف بزرگی!

گاچُل، پژوهشگر عضو کالج واشینگتن و جفرسون، به ما می‏‌گوید «از زمانی که بشر به وجود آمده همان داستان‏‌های دیرینه، به همان شیوه و همان دلایل قدیمی، تکرار شده‌اند». ما در «پیروی ناخودآگاه از دستورزبان فراگیرِ» داستان‌‏ها زندگی می‌‏کنیم. به بیان دیگر، ما داستان‏‌ها را تعریف نمی‏‌کنیم، داستان‏‌ها ما را تعریف می‌‏کنند و همه، از مسیح بگیرید تا سقراط و دیگران، داستان‌‏سرایانی از یک قماش هستند. گاچُل معتقد است آن داستان عمومی و فراگیر که از قبل در مغز ما وجود دارد داستانی است که همه‏‌چیز در آن رو به وخامت می‏‌گذارد تا آنکه بالاخره اوضاع بهبود ‏یابد.

این «دستورزبان فراگیر» نه با سفر پیدایش، اساطیر اسکاندیناوی، اسطوره‏‌های یونانی، منتخبات کنفسیوس و ریگ‏ودا سازگار است نه با «هملت»، «برادران کارامازوف»، «مادام بواری» و غیره تطبیق می‌‏کند. اما این مسئله در برابر مشکلات دیگر گاچُل هیچ نیست. او در کتاب پارادوکس داستان شرح می‏‌دهد که داستان‏‌ها آنچه را باید بشنویم به آنچه می‏‌خواهیم بشنویم تقلیل می‏دهند. آنچه در نگاه اول تنش رواییِ ساده‌ای به نظر می‏رسد ممکن است به معنای ضدیت علنیِ جماعتی با جماعت دیگر باشد. این‏‌ها مطالب بسیار خردمندانه‌‏ای هستند که هانا آرنت چند دهه پیش مطرح کرده است. اما گاچُل در این کتاب دقیقاً چنین داستانی را دربارۀ خودش نقل می‌‏کند: دانشمندی قهرمان که افکار اصیل او پیش‌‏پندارهای ما را بر هم می‏‌زند و بدین‏‌ترتیب حمله به گروه دشمنِ متشکل از استادان چپیِ وحشت‌‏انگیز را رهبری می‏‌کند. او، با دفاع از این تعبیر، کسان دیگری را که استدلال‏‌هایی مشابه مباحث او مطرح کرده‌‏اند نادیده می‌‏گیرد و رشته‌‏ها و پیشه‌‏هایی را که خلاف دیدگاه‌‏های او باشند به‌‏کل رد می‌‏کند. گاچُل فریب داستان خودش را می‏‌خورد و از این طریق قدرت داستان‏‌ها‏ را نشان می‏‌دهد.

در تحلیلِ او فکر تازه‏ای به چشم نمی‌‏خورد. ایدۀ او که می‏‌گوید داستان‏‌ها ما را تعریف می‏‌کنند از انسان‏‌شناسی ساختارگرایانۀ کلود لوی‏استروس در دهۀ ۱۹۵۰ گرفته شده است. فلاسفه روی موضوع داستان حسابی کار کرده‌‏اند که البته گاچُل آن‏ها را نادیده گرفته است. از تاریخ و روزنامه‏‌نگاری هم صحبت به میان می‏‌آورد، ولی چون معتقد است این‏‌ها اجزای شاکلۀ «دستگاه» داستان‏‌سرایی فرهنگ ما هستند، کنارشان می‌‏گذارد. گاچُل در این خرمن آتش علوم انسانی زحمت دانستن آنچه رمان‌‏ها می‏‌گویند یا رشته‌های مختلف اقتضا می‏‌کنند یا سنت‌‏ها پیش می‌‏نهند را از سر خود باز می‏‌کند. تصویری که او از مسیح و سقراطِ قصه‌‏گو به دست می‌‏دهد کاملاً غلط است، سخن آن‏ها رمزگونه، مبهم و تمثیلی بوده و می‏‌خواسته‌‏اند به ذهن و روح مردم جان تازه ببخشند. ذهنیتِ تحقیق و جست‌وجو در کار او غایب است.

از اصل امتناع تناقض هم خبری نیست. گاچُل، وقتی باب میلش باشد، درست از همان رشته‏‌هایی که قبل‏تر مردود دانسته نمونه‏ می‌‏آورد، بلافاصله پس از یک بخشِ انتقادآمیز که تاریخ را پیش‏‌بینیِ بی‏فایدۀ امروز بر اساس گذشته می‏‌داند به کتابی تاریخی استناد می‌‏کند، چراکه آن کتاب همان چیزی را می‏‌گوید که او می‏‌خواهد بگوید. بارها و بارها کاری می‏‌کند که خودش به آن انتقاد کرده است: آنچه را به داستان او یاری می‌‏رساند سند و مدرک قلمداد می‏‌کند و باقی را کنار می‏‌گذارد.

گاچُل مدعی است که دیگران واقعیات آزارنده را نادیده می‏‌گیرند، حال آنکه خودِ او چنین می‏‌کند. روان‌شناسی شاید چیز زیادی دربارۀ داستان‏‌ها نداشته باشد که بگوید، ولی برای این عمل گاچُل عنوانی دقیق دارد: «جابجایی» ¹، که اصطلاح ادبی‌اش «تعریض» است. البته نمی‏‌توان انتظار داشت گاچُل این موضوع را درک کند. کار اصطلاحات ادبی نظیر تعریض انجام آن چیزی است که گاچُل مدعی است پیش از او کسی انجامش نداده: از طریق فهرست‌کردن صنایع به‏‌کاررفته در داستان‌‏ها به ما امکان می‏‌دهند از آن‏ها فاصله بگیریم. البته این حوزه برای گاچُل ناشناخته است. در عنوان کتاب وعدۀ پارادوکس را به ما می‌‏دهد، ولی در ادامه هیچ نمونه‌ای از پارادوکس نشانمان نمی‌دهد. فرق بین استعاره و تشبیه را نمی‌‏داند. آنجا که مشغول سرهم‌‏بندی جزئیات هولوکاست است (تازه می‌‏گوید تاریخ به چه درد ما می‏‌خورد؟!) خوانندگان را به غلط‌‏های دستوری مهمان می‏‌کند.

گاچُل، در درخشان‏‌ترین بخش اثر، کتابِ جارون لنیر ² را شاهد می‌‏آورد تا نشان دهد چطور الگوریتم‌‏های شبکه‌‏های اجتماعی بدترین تمایلات ما را تقویت می‏‌کنند. هرچند ممکن است گاچُل در مورد «دستورزبان فراگیر» داستان‌‏ها به خطا رفته باشد، کاملاً درست می‏‌گوید که رسانه‏‌های اجتماعی به روایت‏‌هایی پر و بال می‌‏دهند که ما را پاک و بی‏‌گناه و دیگران را وحشی و سنگ‌دل نشان می‌‏دهند، اما چون خود را مکلف کرده که هرجور حرفی را، از شعر عهد بابِل باستان گرفته تا واقعیت مجازیِ دیجیتال، «داستان» به حساب آورد، نمی‏‌تواند به این نتیجۀ بسیار مهم برسد که هر داستانی به داستان‏سرایی از جنس بشر نیاز دارد. او می‏‌پذیرد که رمان حس همدردی را در ما زنده می‌‏کند (بحثی که مورخی به نام لین هانت باب کرد) اما نمی‌‏تواند خود را وادارد که بگوید خواندن آلیس در سرزمین عجایب بهتر از افتادن در لانۀ خرگوش رسانه‌‏های اجتماعی است.

گاچُل کمیت را به کیفیت ترجیح می‌‏دهد و، به‏‌جای خواندن رمان‏‌ها، به جدول‏‌بندی مطالعات انجام شده دربارۀ آن‏ها می‌‏پردازد. او نمی‌‏تواند به‌‏درستی تشخیص دهد که اینترنت نوعی تجربۀ روان‌شناختی بی‏‌پایان به وجود می٬‏آورد، نه داستان. گاچُل عقل خود را به دست ابزارهای کلان‌‏داده و روان‌شناسی می‌‏دهد و، به این ترتیب، از درک این نکتۀ اساسی دربارۀ تجربۀ خواندن در دورۀ حاضر عاجز می‏ماند. سخن او دربارۀ الگوریتم‏‌های رسانه‏‌های اجتماعی که ما را به خودشیفتگی مطلق می‌‏کشانند خطا نیست، اما توجه نمی‌‏کند که دقیقاً همین روان‌شناسی و کلان‏‌داده‏‌ها -هم‌‏پیمانان خود او- هستند که با تبلیغات دیجیتال و حربه‏‌های سیاسی ما را در داستان‏‌هایی که همیشه طرف خوب آن‏ها هستیم گیر می‌‏اندازند. گاچُل به ما هشدار می‏‌دهد که مراقب چنین داستان‏‌هایی باشیم، درست هم می‏‌گوید، ولی در تحلیلی که از افزایش و تشدید آن‏ها ارائه می‌دهد شخصیت منفی را با قهرمان اشتباه گرفته است. وقتی او داستان‏‌سرایی انسان را با دست‌کاری ماشینی یکی می‌‏کند، بی‌‏آنکه خود دانسته باشد، به جبهۀ ماشین‏‌ها پیوسته است.

گاچُل اختلاف اساسی میان باورکردن داستان و داستان‏‌پردازشدن را نادیده می‏گیرد. این مسئله وقتی بروز می‏‌کند که سراغ ادبیات داستانی می‌‏رود. صحنۀ کوتاهی را توصیف می‏‌کند که (دست‏‌کم در نظر بسیاری از خوانندگان) ظاهراً ماجرای خانمی جوان است که می‏‌کوشد از دست مهاجمی خطرناک بگریزد. گاچُل به طرزی وحشتناک می‏‌نویسد که «من خدای جهان کوچک او هستم» -پیش از آنکه، به طرزی وحشتناک‌‏تر، ما را مطمئن کند که خدایی رئوف است. اگر داستان از موضع قدرتی ازخودراضی روایت نشود، مثلاً اگر از نظرگاه خودِ زن گفته شود، به گونه‌‏ای دیگر خواهد بود. همچنین اگر به‌عنوان اثری غیرداستانی نقل شود، ماجرا به‏‌کلی متفاوت خواهد شد.

نظر گاچُل دربارۀ جهان غیرداستانیِ ما عبارت از این است که «تقریباً همه‌‏چیز رو به بهبود است و معدودی از چیزها بدتر می‏‌شوند». با توجه به اینکه او نه تاریخ را قبول دارد نه روزنامه‏‌نگاری را، نمی‏‌دانیم که چطور می‌‏تواند گذشته و حال را مقایسه کند. تکیۀ او بر «اطلاعات» استیون پینکر دربارۀ خشونت است، گرچه اصلاً چنین اطلاعاتی وجود ندارد. پینکر به دیگران استناد کرده است؛ کتاب فرشتگان بدتر ذات ما ³ انتخاب‏‌های عجیب‌‏و‏غریب او را به‌‏نحو سودمندی مورد بررسی قرار داده است. پینکر، در حوزه‌‏هایی که من اطلاعات مختصری دارم، انتخاب‏‌های مغرضانه‌‏ای کرده است، بهترین ارقامی را که از شمار مرگ‏‌و‏میر دورۀ معاصر ارائه می‏‌دهد از مأخذی گرفته که آن‏قدر ایدئولوژیک است که شرم داشتم در کلاس‌‏های دبیرستان به آن‏ها استناد کنم. پینکر هم مثل گاچُل عاشق تناقض است. او در جایی که می‏‌خواهد داستان خود مبنی بر پیشرفت را اثبات کند پای رشد بهرۀ هوشی انسان‏‌ها را به میان می‌‏کشد، در‏حالی‏که اصلاً در آن زمان بهرۀ هوشی بشر رو به کاهش بوده است. در آغاز کتابش می‏‌گوید که دولت‏‌های رفاه جدید صلح‏‌طلب‌‏ترین حکومت‌‏های تاریخ بوده‌‏اند، اما در پایان به لیبرتارینیسم می‏‌گراید که درنهایت به فروپاشی‏ این دولت‏‌ها منجر می‏‌شود. پینکر داستانی را نقل ‏می‏‌کند، گاچُل این داستان را می‏‌پسندد و بنابراین ارزش «اطلاعات» به آن می‌‏بخشد.

مهم‏ترین تحول داستان‌‏سرایی آمریکا، که گاچُل نادیده‌اش می‏‌گیرد، برچیده‌شدن اخبار محلی است. بیشترِ نقاط کشور ما در برهوت خبری‌اند ⁴. مردمی که از امور ضروری زندگی خودشان اطلاعی ندارند دشوار بتوانند داستان‏‌هایشان را نقل کنند. برخلاف نظر گاچُل، گزارشگری تحقیقی فصلی از داستانِ همیشگی بدبینی نیست، بلکه شالودۀ حیات مدنی مردم را فراهم می‏‌آورد. میلیون‏‌ها داستان کوچک در برابر سلطۀ یک داستان بزرگ ایستادگی می‏‌کنند، اما این میلیون‏‌ها داستان کوچک نیازمند نهادی برای انتشارشان هستند. گاچُل مطلقاً دربارۀ اینکه آمریکایی‏‌ها چطور می‏‌توانند عامل و گویندۀ داستان‏‌های خود شوند چیزی نمی‏‌گوید. او از ما می‌‏خواهد داستان‌‏های یکدیگر را، هر قدر هم که مهمل باشند، بشنویم ولی اصلاً نمی‏‌داند از چه طریق می‏‌شود آنچه را می‏‌گوییم معقول‏‌تر کنیم.

بخشی از قصۀ گاچُل دربارۀ خودش این است که می‏‌گوید دیدگاه‏‌های او اصحاب قدرت را رنجیده‌‏خاطر خواهد کرد، اما روایت او از جهان به‌‏هیچ‌‏وجه وضع موجود را به چالش نمی‌‏کشد. او درگیری‏‌های سیاسی را صرفاً جنگ فرهنگی می‌‏داند -برای قدرتمندان دیدگاهی از این بهتر پیدا نمی‌‏شود. او می‏‌گوید هراس‎‏انگیزترین دشمنانش همکاران چپ‌گرا هستند، افکارِ آن‏ها را کاملاً فرهنگی تصویر می‌‏کند. اگر کسی کتاب او را بخواند، تصور می‏‌کند جناح چپ و راست هیچ کاری با برابری و نابرابری اقتصادی، موضوعی که گاچُل نادیده‌اش می‌‏گیرد، ندارند.

گرچه گاچُل ادعا می‌‏کند «۲۴۰۰ سال تحقیقات دربارۀ کتاب جمهور افلاطون» را خوانده است، به مطلب معروف کتاب چهارم، دربارۀ کشور توانگران و کشور تهی‏دستان، توجه نمی‏‌کند. در کشوری که ثروتِ صرفاً چند خانواده به اندازۀ ثروت نیمی از مملکت است، فرصت داستان‏‌سرایی برابر نیست. گاچُل چیزی در این خصوص نمی‏‌گوید. او معتقد است که ما تحت گونه‏‌ای «دمکراسی نمایندگی» زندگی می‏کنیم که اصحاب قدرت در آن داستانی را تعریف می‏‌کنند که داستان خود ماست. پس دیگر نیازی نیست به الکترال کالج ⁵، تأمین هزینۀ مبارزات انتخاباتی، تغییرات مغرضانۀ تقسیمات کشوری یا پنهان‌‏سازی و معدوم‏‌سازی آرا فکر کنیم. گاچُل اصحاب قدرت را به چالش نمی‌‏کشد، بلکه آن‏ها را تشویق و تأیید می‏‌کند.

گاچُل اعتراف می‏کند که «در این کتاب دچار آشفتگی ذهنی شده است»، و البته دلیل این امر نیز روشن است. اگر همه‌‏چیز داستان باشد، آن‏گاه هرچه داریم از آنِ خود ماست، و داستان خودمان ما را خشنود می‏‌کند تا زمانی فرا رسد که دیگر خشنود نکند. گاچُل در این صفحات که روان‌شناسی به مشکل پیچیده و شخصیِ او بدل می‏‌شود صراحتاً رنج می‏‌کشد. دست‌آخر هم او نمی‌‏تواند از تعابیر «امور مسلم» و «علم» به‏‌درستی استفاده کند -اصطلاحاتی که او با راه‌‏حل‏‌های کوکورانه‏ اشتباه گرفته و تا حد کلیشه تقلیلشان داده است. حتی اگر به ما می‏‌گفت که منظورش از «امور مسلم» و «علم» چیست، باز هم راجع به اینکه مغز ما چطور خود را از داستان‏‌ها و شیوه‌‏های تفکر ازپیش‌تعیین‌شده خلاصی می‏‌بخشد هیچ سرنخی به دست نمی‏‌داد.

گاچُل در تقلای آخر خود به فلسفۀ روشنگری استناد می‏‌کند. یکی از شعارهای این فلسفه «جرئت اندیشیدن داشته باش» ⁶ بود. کانت که این عبارت را به‏‌کار برد می‌‏دانست رهایی از داستان‌‏های دیگران با رهایی از داستان‏‌های خودمان آغاز می‌‏شود. گاچُل درست عکس آن را انجام می‏‌دهد: در داستان خود غرق می‏‌شود و ما را هم همراه خود پایین می‌‏کشد. کاندید وُلتر کیلومترها جلوتر از گاچُل بود: فهم داستان یعنی اینکه بدانی کِی باید به آن بخندی. این کتاب اندوه‌بار است.

فصلنامۀ ترجمان چیست، چه محتوایی دارد، و چرا بهتر است اشتراک سالانۀ آن را بخرید؟
فصلنامۀ ترجمان شامل ترجمۀ تازه‌ترین حرف‌های دنیای علم و فلسفه، تاریخ و سیاست، اقتصاد و جامعه و ادبیات و هنر است که از بیش از ۱۰۰ منبع معتبر و به‌روز انتخاب می‌شوند. مجلات و وب‌سایت‌هایی نظیر نیویورک تایمز، گاردین، آتلانتیک و نیویورکر در زمرۀ این منابع‌اند. مطالب فصلنامه در ۴ بخش نوشتار، گفت‌وگو، بررسی کتاب، و پروندۀ ویژه قرار می‌گیرند. در پرونده‌های فصلنامۀ ترجمان تاکنون به موضوعاتی نظیر «اهمال‌کاری»، «تنهایی»، «مینیمالیسم»، «فقر و نابرابری»، «فرزندآوری» و نظایر آن پرداخته‌ایم. مطالب ابتدا در فصلنامه منتشر می‌شوند و سپس بخشی از آن‌ها به‌مرور در شبکه‌های اجتماعی و سایت قرار می‌گیرند، بنابراین یکی از مزیت‌های خرید فصلنامه دسترسی سریع‌تر به مطالب است.
فصلنامۀ ترجمان در کتاب‌فروشی‌ها، دکه‌های روزنامه‌فروشی و فروشگاه اینترنتی ترجمان به‌صورت تک شماره به‌ فروش می‌رسد اما شما می‌توانید با خرید اشتراک سالانۀ فصلنامۀ ترجمان (شامل ۴ شماره)، علاوه بر بهره‌مندی از تخفیف نقدی، از مزایای دیگری مانند ارسال رایگان، دریافت کتاب الکترونیک به‌عنوان هدیه و دریافت کدهای تخفیف در طول سال برخوردار شوید. فصلنامه برای مشترکان زودتر از توزیع عمومی ارسال می‌شود و در صورتی‌که فصلنامه آسیب ببیند بدون هیچ شرط یا هزینۀ اضافی آن را تعویض خواهیم کرد. ضمناً هر وقت بخواهید می‌توانید اشتراکتان را لغو کنید و مابقی مبلغ پرداختی را دریافت کنید.