وقتی آدما می‌ميرن کجا می‌رن؟

پراگیا آگاروال، ایان— یکی از دوقلوهای چهارساله‏‌ام خیلی به مرگ فکر می‏کند. دلش می‏خواهد همه‌‏چیز را دربارۀ مردن بداند. دائم از من می‏‌پرسد وقتی آدم‏‌ها می‌‏میرند چه می‏شود. اول کمی تعجب می‏کردم که چه دلبستگی عمیقی، به‌قول خودش، به «مُردیده‏‌ها» دارد، ولی کم‏کم فهمیدم هر وقت ساکت بوده به مرگ فکر می‌‏کرده.

هر شب قبل از خواب از من می‏‌پرسد «می‌شه بیشتر به من بگی وقتی آدما می‏میرن چی می‌شه؟».

و من جواب می‏دهم «بدنشون از کار می‏افته. قلبشون دیگه کار نمی‏کنه».

«نانا هم اینجوری شد؟».

نانا، پدرم و پدربزرگ بچه‏‌ها، نوامبر سال گذشته درگذشت. دوقلوها فقط یک بار سال ۲۰۱۹ وقتی برای دیدن خانواده به هند رفته بودیم او را دیده بودند، قبل از تولد سه‏‌سالگی‏شان. البته همیشه سعی می‏‌کردیم در فیس‏تایم با هم حرف بزنیم. قرار بود اوایل پارسال هم سر بزنیم که کرونا آمد و نشد. پدرم کم‏کم مریض‌‏تر و افتاده‌‏تر شد و تنهایی و انزوای قرنطینه و خدمات بهداشتی و درمانی ضعیفِ این مدت او را از پا انداخت.

کودکان پیش‌‏دبستانی فقط با مشاهدۀ غم و غصۀ والدین مرگ را درک می‌‏کنند. این قضیه درمورد فرزندان من هم صادق است: برای فوت پدرم رفتم هند و بعد از مراسم یک ‏هفته ماندم و اندوهم را از بچه‏‌هایم پنهان نکردم. هم می‏‌خواهم بدانند پدربزرگشان درگذشته است و هم می‏‌خواهم، دست‏کم از لابلای خاطراتم، او را بشناسند. همین‌طور می‏‌خواهم نشان دهم صحبت از مرگ، که دوشادوش زندگی است، غیرطبیعی نیست، به‌خصوص که این روزها کل جهان درگیر بحران همه‌‏گیری بی‏‌سابقه‌‏ای است و فرزندانم بیشتر از قبل می‏‌بینند من و همسرم راجع به مرگ حرف می‌‏زنیم.

من عمیقاً به این موضوع واقفم که بزرگ‌ترها تمایل ندارند پیش بچه‌‏ها از مرگ صحبت کنند (حتی اجتناب هم می‏‌کنند) و معمولاً نمی‏‌گذارند کودکان وارد این گفت‌وگوها شوند؛ می‏‌ترسند مبادا ناراحت یا وحشت‏‌زده شوند یا اصلاً مفهوم مرگ را نفهمند. پژوهشی در سال ۲۰۱۴ انجام شد که مبنای آن مصاحبه با والدین و معلمان کودکانِ سه تا شش سالِ ایالت‏‌های غرب آمریکا بود. نتیجۀ تحقیق نشان داد برخی والدینِ امروزی معتقدند کودکان برای فهم مرگ بلوغ عاطفی لازم را ندارند. مؤسسۀ خیریۀ «وینستون ویش» بریتانیا تخمین می‏زند هر ۲۲ دقیقه کودکی در بریتانیا یکی از والدینش را از دست می‌‏دهد (یعنی تقریباً ۲۴۰۰۰ کودک در سال). بر اساس اطلاعات این مؤسسه هنوز مشاهده می‏‌شود خانواده‌‏ها آشکارا رغبتی به گفت‌وگو با فرزندانشان دربارۀ مرگ ندارند و نمی‏‌دانند کودکان مرگ را چگونه تجزیه و تحلیل می‏‌کنند. والدین عوض آنکه به فرزندان خود بقبولانند مرگ جزئی طبیعی از زندگی است آن‌ها را از این واقعیت دور نگه می‌‏دارند.

ازآنجاکه تحقیقات نشان می‏‌دهد بهترین روش برای توضیح مرگ به کودکان زیرِ شش سال توسل به فرایندهای زیستی بدن است، تلاش می‏‌کنم مطالب را به‌صورت علمی و عملی شرح دهم و از واقعیات دور نشوم. در‏به‏‌در دنبال کتاب‏‌هایی مثل کارتُنکِ شارلوت^۱(۱۹۵۲) نوشتۀ ای.بی وایت می‏گردم که، بدون اشاره به جنبه‌‏های مذهبیِ ماجرا، به دوقلوهای چهارساله‌‏ام کمک کند مرگ و فقدان را بهتر درک کنند. آنچنان تحقیقات قابل‌‏توجهی دربارۀ تأثیر تربیت والدین بر دریافت کودکان از مرگ وجود ندارد. از طرفی، کم نیستند وبسایت‌‏هايی که نکاتی را دربارۀ شیوۀ گفت‌وگو با کودکان دربارۀ مرگ پیشنهاد می‌‏کنند، اما بیشترشان غیرقابل‌‏اعتماد هستند و توجهی به رشد و تحول شناختی کودکان ندارند. در توییتر درخواستی منتشر کردم و چند کتاب مفید نیز پیدا شد اما این درخواست بیش از هر چیز نشان می‏‌دهد برای کودکانی که از وجه عملی و واقع‏‌گرایانه درگیر قضیۀ مرگ هستند هیچ اثر نوشتاری درخوری وجود ندارد.

بدیهی است که دریافت ما از مرگ، از نظر زیست‏‌شناختی، در گذر زمان تغییر کرده است. سابقاً، تعریف بالینیِ مرگ توقف ضربان قلب بود اما امروز دستگاه‌‏ها می‌‏توانند قلبی که متوقف شده است را مجدداً به ‏کار بیندازند. پس تعریف فوق را به این صورت اصلاح کردند: «توقف غیرقابل‏‌تغییر همۀ عملکردهای کلِ مغز، از جمله ساقۀ مغز». در کشورهای غربی مرگ بالینی منوط به هشت شرط است: نبود واکنشِ‏ خود‏به‏‌خودی به محرک‌‏ها؛ نبود هرگونه واکنش به حتی دردناک‏ترین محرک‏‌ها؛ نبود تنفس خود‏به‏‌خودی به مدت دست‏کم یک ساعت؛ نبود فعالیت پاسچرال، بلع، خمیازه یا تولید صدا؛ توقف حرکت چشم، پلک‌زدن یا واکنش‌‏های مردمک؛ نوار مغزی صاف به‌مدت دست‏کم ۱۰ دقیقه؛ نبود قطعی رفلکس حرکتی و عدم مشاهدۀ تغییر در شرایط بالا به‌مدت ۲۴ ساعت. اما چه‌‏بسا تصوری که در فرهنگ‏‌های دیگر از فرد «محتضر» وجود دارد انتزاعی‌‏تر و نامشخص‌‏تر باشد: مثلاً برخی اقوام جنوب اقیانوس آرام حتی کسی که خواب یا بیمار باشد را می‏‌گویند «مرده» است، ازاین‌رو شخص، قبل از اینکه از لحاظ زیست‏‌شناختی بمیرد، چندین بار می‏‌میرد و زنده می‏‌شود.

بار اولی را که بچه‏‌هایم فهمیدند «مردیده» چیست به یاد دارم؛ در باغچۀ حیاط کفش‌دوزکی را دیدند که تکان نمی‏‌خورد. التماسم می‏‌کردند بیدارش کنم: «مامان تکونش بده». تجربۀ بعدی فوت همسایۀ سالخورده‏‌مان بود که دقیقاً قبل از آخرین قرنطینۀ سال ۲۰۲۰ اتفاق افتاد و به احتمال زیاد بچه‌‏ها حرف‏ه‌ای ما را دربارۀ او شنیده‏ بودند. یکی از آن‌ها پرسید «خانم همسایه جایی رفته؟» ولی بعد فوراً موضوع را فراموش کرد. اما این‌‏بار سؤال‏‌هایشان تمامی ندارد.

این علاقۀ مفرط به موضوع مرگ از کجا سرچشمه می‌‏گیرد؟ کودکان هیچ درکی از مرگ ندارند. قبل از دوسالگی اگر خودشان شاهد قضیه نباشند، می‏‌توانند وانمود کنند مرگ اصلاً وجود ندارد. درواقع کودکان تا قبل از سه سالگی چیز زیادی از مرگ نمی‏دانند. شاید بتوانند احساس کنند شرایط تازه‏ای به وجود آمده، ولی درک خاصی از فقدان ندارند. مثلاً اگر یکی از اعضای خانواده‏شان فوت کند یا حیوان خانگی‏شان بمیرد، ممکن است تحت‌‏تأثیر واکنش‌‏های عاطفی خانواده و پرستارشان ناراحت ‏شوند.

روان‏شناس، ماریا ناگی، در سال ۱۹۴۸ از پاسخ‏های حدود ۳۵۰ کودکِ سه تا ده‏ساله تحلیلی ارائه داد که امروز بسیار مورد استناد و ارجاع قرار می‏‌گیرد. او نشان داد کودکان تا رسیدن به فهم مرگ سه مرحلۀ متفاوت را پشت سر می‏‌گذارند. کودکانِ سه تا پنج‌‏ساله هنوز تصور می‏‌کنند مرگ سفری است که شخص از آن بازمی‏‌گردد. آن‌ها احتمالاً تا این حد درمی‏‌یابند که بزرگ‌ترها مثل بازی دالی‏‌موشه خودشان را قایم کرده‌‏اند و بعداً دوباره خود را نشان می‏‌دهند یا مثلاً والدینشان سفر کاری رفته‌‏اند و بالاخره زمانی بازمی‏‌گردند. کودکان زیر پنج‌‏سال تصوری از جدایی ندارند تا از طریق آن دریابند مرده‏‌ها کجا می‏‌روند. آن‌ها مرگ را در قالب مادی یا واقعی می‏‌ریزند، مثلاً گاهی تصور می‌‏کنند مثل «خوابیدن» است. درک مفهوم «استمرار» برای آن‌ها دشوار است. تحقیق ناگی نشان داد بچه‏‌ها فکر می‌‏کنند مرگ موقتی است. آن‌ها توقف ضربان قلب را درک می‏‌کنند ولی معمولاً نمی‏‌توانند در هر زمان بر بیش از یک مفهوم تمرکز کنند، ازاین‌رو استمرار مرگ را درنمی‌‏یابند. کودکان سعی می‏‌کنند استمرار را با دلایلی مثل «بهشت خیلی دور است» یا «درِ تابوت آن‌قدر محکم است که مرده نمی‏‌تواند برگردد» توجیه کنند. حدود شش‌سالگی، کم‏کم علاج‌‏ناپذیریِ مردن را درک می‏‌کنند و به‌تدریج علت اصلی را می‏‌فهمند: ازدست‌دادن عملکردهای جسمی منجر به مرگ می‌‏شود.

مدل معتبر «رشد مرحله‏‌ای» ژان پیاژه، روان‌شناس سوئیسی، که در حدود سال ۱۹۲۰ ارائه شد (و تجدید نظر در مدلی قدیمی‌‏تر متعلق به روان‌شناس آمریکایی، جی.ام بالدوین، بود) می‏‌گوید شِمای کودکان از جهان، که از طریق کنش‌‏های ذهنی و جسمی‏‌شان شکل می‏‌گیرد، بر یک ساختار منطقی استوار است. وقتی به‌تدریج شناخت کودکان بیشتر و دیدگاه خودمرکزبینشان نسبت به جهان بازتر می‌‏شود و دیدگاه‏‌های دیگر و مفهوم‌‏سازی‏‌های انتزاعی بیشتری را دربر می‏‌گیرد، این طرح‏‌های کلی روزآمد می‏‌شوند. کودکان، در حدود شش یا هفت‏‌سالگی، وارد مرحله‌‏ای می‏‌شوند که پیاژه «مرحلۀ عملیات عینی» می‌نامد. آن‌ها در این مرحله توانایی پردازش تفکر و استدلال منطقی‏‌تر را کسب می‏‌کنند: ظاهراً اینجاست که کودکان عمومیت مرگ را درمی‌‏یابند، هرچند درمورد پس از آن هنوز دچار سردرگمی هستند. حتی برخی کودکان در این سنین همچنان، با توسل به تفکر انتزاعی، مرگ را تفسیر می‏‌کنند و آن را با چیزهایی مثل روح یا عزراییل که خود قادر به درکشان هستند پیوند می‌‏دهند. اما در حدود دوازده‌سالگی که وارد «مرحلۀ عملیات صوری» می‏‌شوند توانایی گسترده‏‌ترشان در استدلال علمی آن‌ها را قادر می‏‌سازد مفاهیم نمادین‏‌تر و انتزاعی‏‌تر مرگ را دریابند و حتی نگرشی نظری دربارۀ تصور مرگ کسب کنند.

پیشینۀ فرهنگی و مذهبی کودکان و تجارب منحصر‏به‏‌فرد زندگی‏‌شان نیز در شکل‏‌گیری فهم آن‌ها از مرگ مؤثر است. رویکرد بوم‏شناختی یوری برونفن‏‌برنر، روان‌شناس آمریکایی متولد روسیه، چهارچوب مهمی را برای فهم تأثیر محیط کودکان -که خود آن را در دهۀ ۱۹۷۰ «میان‏سیستم» نامید- بر رشد آن‌ها فراهم می‌‏آورَد. میان‏سیستم هم می‏‌تواند شامل بستگانِ درجه یک و نگرش‌‏ها و واکنش‏‌های آن‌ها نسبت به مرگ، مدرسه و دوستان باشد و هم فرهنگ کلی‏ترِ جامعه را دربر بگیرد. پژوهشگران در سال ۲۰۱۹ دریافتند کودکان هندیِ زیر پنج سال علاج‏‌ناپذیری و عمومیت مرگ را بهتر و دقیق‌‏تر از توقف کامل عملکرد بدن هنگام مرگ درمی‌‏یابند. سال ۲۰۱۴ میان ۱۸۸ کودک (از وایت بریتیش‌‏ها و کودکان مسلمان بریتانیایی ساکن لندن و همچنین مسلمانان پاکستانی ساکن مناطق روستایی پاکستان) پژوهشی انجام شد و نتایج آن در مجلۀ بریتیش جورنال آو دِوِلوپمنتال سایکالجی^۲ به چاپ رسید. این تحقیق زندگی در مناطق روستایی هم ممکن است بر تصور یا تجسم مرگ مؤثر باشد: کودکان مسلمان پاکستانی در مقایسه با هر دو گروه کودکان بریتانیایی علاج‏ناپذیری مرگ را در سنین پایین‌‏تری درک می‏‌کردند.

مواجهه با مرگ، جنگ و درگیری نیز ممکن است اثرگذار باشد. رابی کیس، روان‌شناس نوپیاژه‏ای کانادایی، در دهۀ ۱۹۹۰ نظریۀ «ساختارهای مفهومیِ خاص» را ارائه کرد که مکمل نظریۀ پیاژه بود و می‏‌گفت کودکان بین مراحل و استراتژی‏‌های مختلف رشد آن‌قدر رفت و برگشت می‌‏کنند تا رویکردی یکپارچه‌‏تر به حل مسئله بیابند. توانایی شناختی ضرورتاً مانعی سر راه فهم تفاوت مرگ با خواب یا علاج‌‏ناپذیری آن نیست، ولو اینکه گاه زبانی که برای صحبت دربارۀ مرگ استفاده می‏‌شود خود یک مانع باشد. بزرگ‌ترها معمولاً وقتی با کودکان دربارۀ مرگ عزیزان صحبت می‏‌کنند با جمله‏‌هایی مثل «دیگه راحت شد» یا «جاش اون دنیا خوبه» قضیه را ماستمالی می‌‏کنند که البته ممکن است از منظر رشد شناختی دشواری‏‌هایی برای کودک ایجاد کند، چراکه کودک از یک سو درگیر فهم زیست‏‌شناختیِ مرگ است و از سوی دیگر تلاش می‏‌کند احساسات منفی‏‌اش را درمورد اینکه چرا شخص اصلاً آن‌ها را ترک کرده کم کند -کودکان تصور می‏‌کنند مرگ شخص تقصیر آن‌ها بوده است.

بی‏‌دردسرترین راه برای من این بود که به فرزندانم بگویم بله، پدربزرگتان مرده است و دیگر هم برنمی‌‏گردد؛ هیچ آدمی وقتی بمیرد دیگر برنمی‏‌گردد. ولی خودم هنوز در موقعیتی نیستم که بتوانم از رفتن پدرم برای همیشه صحبت کنم. ظاهراً فرزندانم الان درگیر مفهوم استمرار مرگ هستند، چیزی که من هم به‏‌واسطۀ گفت‌وگو با آن‌ها باید به خودم یادآوری کنم. پدرم قرار نیست برگردد. گاه می‏توانم چشمانم را ببندم و او را در خانه‏‌اش در هند تصور کنم و از یاد ببرم که او دیگر آنجا نیست. هزاران هزار مایل دوریِ ما به این معنی است که من از بیست سال پیش که به انگلستان آمدم از وجود او محروم بوده‌‏ام. حالا دارم سعی می‌کنم بفهمم من که همیشه عزادارِ این جدایی بوده‌‏ام چطور باید برای مرگ او عزاداری کنم.

من فکر می‏کنم چرخۀ اندوه در بزرگسالان تا اندازه‏ای شبیه کودکان باشد. مرحلۀ اولِ غصه و اندوه حس گناه است؛ دقیقاً مثل کودکان که گرفتار نگرش خودمرکزگرا هستند و تصور می‏‌کنند هر اتفاق بدی می‏افتد لزوماً تقصیر آن‌هاست، من هم خودم را ملامت می‏کنم که ای کاش با پدرم بیشتر تماس گرفته بودم… ای کاش بیشتر می‏‌رفتم هند… ای کاش از او پرستاری می‏‌کردم. ما همین‌طور این راه عذاب‏‌آور را ادامه می‏‌دهیم، خودمان را بازخواست می‏‌کنیم، به خودمان پرخاش می‌‏کنیم و سعی می‌‏کنیم حس درماندگی‏‌مان را کنترل کنیم. کودکان هم همین کار را می‌‏کنند ولی نه فقط برای اینکه کنترل خود را مجدداً به دست بیاورند بلکه چون تا شش یا هفت‌سالگی چرخۀ ارجاعشان بسیار محدود است. آن‌ها جهان را فقط از منظر خود می‏‌بینند و هنوز توان فهم این را ندارند که ممکن است افراد مختلف چیزها را به‌طرز متفاوتی ببینند.

تابستان پارسال که با فرزندانم چرخۀ زندگیِ پروانه‏‌ها و قورباغه‏‌ها را بررسی می‏‌کردیم و درمورد اینکه وقتی حشره‌‏ای می‌‏میرد یکی دیگر از تخم بیرون می‌‏آید حرف می‌‏زدیم آن‌ها با خونسردیِ تمام فکر می‏‌کردند این چرخه فقط در طبیعت است و برای ما رخ نمی‌‏دهد. کودکان جنبۀ زیست‏‌شناختی و حتی گریزناپذیری مرگ را راحت‏‌تر درک می‏‌کنند. مثلاً اینکه وقتی آدم‏‌ها پیر می‏‌شوند می‏‌میرند یا وقتی کسی زخمی می‌‏شود و خون زیادی از دست می‌‏دهد ممکن است بمیرد یا اگر کسی نفس‏تنگی بگیرد و نتواند نفس بکشد، احتمال دارد بمیرد. اما لایۀ فراطبیعی مرگ همچنان برای آن‌ها لاینحل است. هنگام عبور از مقابل کلیسا، یکی از بچه‏‌های چهارساله‌‏ام قبرستانی می‏‌بیند و سؤال‌‏های فراوانی از اوضاع و احوال آدم‌‏های زیر سنگ‌‏قبرها می‌‏پرسد. صبح روز بعد می‌‏آید بالای سرم و می‏‌پرسد آیا می‌‏شود برویم همۀ آن‌هایی که در قبر هستند را نجات بدهیم؟ ایدۀ آزادکردن مردگان را می‌‏توان به‌نحوی با اعتقاد مذهبی سفر روح به ساحتی دیگر، به‌دور از چرخۀ زندگی و مرگ، هم‌‏راستا دانست.

یک شب ناگهان یکی از دوقلوها می‏‌گوید «می‌شه نانا رو برگردونیم اینجا؟ حتی اگه شده همین‌طور کف زمین دراز بکشه». و اینکه «وقتی آدما می‏میرن کجا میرن؟». نمی‌‏دانم از کجا به این نتیجه رسیده کسی که مرده باید روی زمین خوابانده شود. مراسم تشییع‌‏جنازۀ هندوها یادم می‌‏آید که مرده را روی زمین می‏‌خوابانند، انگشتان پاهایش را می‏‌بندند و او را رو به جنوب که طرف «یما»، یا خدای مرگ، است می‏‌گردانند. بچه‏‌ها در این مراسم پدرم حضور نداشتند. خودم هم نبودم: به‌خاطر محدودیت‌‏های کرونا مراسم مرده‏‌سوزان او باید خیلی سریع، در عرض چند ساعت بعد از فوتش، و با همراهی تعدادی از اقوام نزدیک انجام می‏‌شد. نه ذکری برایش خواندند نه مراسم مرده‌‏سوزان را لب رود گنگ برگزار کردند. مجبور شده بودند او را باعجله در مرده‌‏سوزخانۀ الکتریکی بسوزانند و من هرگز جسد او را ندیدم. این اتفاقات به نظر غیرواقعی و حتی وهم‌‏آمیز می‌‏آید. وقتی خودم شاهد آن نبودم آیا اصلاً اتفاق افتاده؟

من هم مثل فرزندانم نمی‏‌دانم وقتی آدم‌‏ها می‏‌میرند کجا می‏‌روند. آیا واقعاً در هوا ناپدید می‌‏شوند؟ یک لحظه قبل زنده‏‌اند و نفس می‏‌کشند، فریاد می‏٬زنند، خشمگین می‌‏شوند، می‏‌خندند، مأیوس، مغرور، خوشحال یا ناراحت می‌‏شوند، و بعد لحظه‌‏ای دیگر، در یک چشم‌بهم‌زدن، نیست و نابود می‏‌شوند. چگونه این‌طور می‏‌شود؟ سردرنمی‌‏آورم. من، به‌عنوان کسی که هندو بار آمده‌‏ام ولی پیرو هیچ مرام و مسلکی نیستم، تمایل ندارم فرزندانم را مجبور به پذیرش بهشت یا فناناپذیری کنم. اما بر اساس «نظریۀ مدیریت وحشت» که جف گرینبرگ، شلدون سالمن و تام پزیچنسکی در سال ۱۹۸۶ ارائه کردند رسومی که منجر به فناناپذیری نمادین ‏شود می‏‌تواند به افراد، خصوصاً کودکان، کمک کند با موضوع مرگ کنار بیایند. این نظریه -که مأخوذ از کتاب انکار مرگ^۳ (۱۹۷۳)، برندۀ جایزۀ پولیتزر و اثر ارنست بکر، انسان‏‌شناس آمریکایی، است- می‏‌گوید اعتقادات فرهنگی و واقعیت‏‌گریزی می‏‌تواند وحشت و اضطراب کودکان از مرگ و فناپذیری را کاهش دهد.

ویرجینیا اسلوتر، روان‌شناس استرالیایی، مدل «مفاهیم فرعی» یا خرده‏‌مفاهیم را پیشنهاد کرده که از طریق آن کودکان، با استفاده از لایه‌‏های مختلفِ فرایندهای زیستی و معنویت، به فهمی از مرگ می‏‌رسند. در برخی فرهنگ‌‏ها مرگ جزء لازم زندگی است. کلی سوازی، انسان‏‌شناس فرهنگی اهل آمریکا، در سخنرانی سال ۲۰۱۳ خود در تِد با عنوان «حیاتی که با مرگ پایان نمی‏‌یابد» دربارۀ مردم تانا تراجا در شرق اندونزی سخن می‌‏گوید که از شخص مرده مثل کسی که «مریض» یا «خواب» باشد حرف می‏‌زنند. شخص متوفی را در اتاقی جداگانه می‏‌خوابانند و طبق روال هر روز برایش غذا می‌‏برند و تروخشکش می‏‌کنند و به این ترتیب همچنان جزئی از زندگیِ آن خانواده باقی می‎‏ماند. طی این دورۀ گذار، کودکانِ خانواده می‏‌توانند با فضای آستان‌ه‏ای بین زندگی و مرگ آشنا شوند.

از همه مهم‏تر، مناسک به ما کمک می‏‌کنند احساساتی که در حالت معمول سرکوب می‏‌کنیم را بیرون بریزیم. اگر بگذاریم کودکان در مراسم تشییع‌‏جنازه شرکت کنند یاد می‏‌گیرند که مثلاً با استمرار مرگ بهتر کنار بیایند. فیلیس سیلورمن و جی ویلیام وردن، کارشناسان آمریکایی مسائل مربوط به سوگ و داغدیدگی، نشان داده‌‏اند شرکت کودکان در مراسم خاکسپاری به آن‌ها کمک می‏‌کند مرگ را بپذیرند و تسلی و یاری بیابند. آن‌ها، طی پژوهشی که در سال ۱۹۹۲ انجام دادند، ۱۲۰ کودک داغدار را که ۹۵ درصدشان در مراسم خاکسپاری شرکت کرده بودند بررسی کردند. دو سال بعد، این کودکان اذعان کرده بودند حضور در مراسم خاکسپاری به آن‌ها کمک کرده به متوفی احترام بگذارند و خودشان نیز تسلی بیابند. روان‌شناسان بالینی آمریکایی، مری فرایستاد، جولی سرل و همکارانشان در تحقیقی در سال ۲۰۰۱ گزارش کردند که برخی جنبه‏‌های مراسم تشییع‏‌جنازه، مثل اجرای موسیقی و سخنرانی‏‌های کوتاه دوستان و بازماندگان متوفی، کودکان را در این موقعیت‏‌های به‌‏شدت احساسی به میزان زیادی یاری می‏‌کنند. مطالعۀ آن‌ها بین ۳۱۸ آزمایش‌‏شوندۀ پنج تا هفده‏‌ساله نشان داد کودکان مشارکت فعال در مراسم -مثل انتخاب گلِ سر مزار- را فعالیتی مفید می‌‏دانند و اینکه اعمال نمادین این‏گونه مراسم‌‏ها، مانند اجرای ترانۀ مورد علاقه، تا مدت‏‌ها مایۀ تسلی کودکان می‌‏شود.

مناسک، قصه‌‏گویی و بازی به کودکان کمک می‏‌کند احساساتی را که بیانش در مواقع عادی دشوار است راحت بر زبان آورند. این‌ها در زمان آشفتگیِ عاطفی نقش سپر بلا یا قوت قلب را بر عهده دارند. یادم می‏‌آید موقع فوت پدربزرگم شش-هفت‌ساله بودم و حدود دو هفته در منزلشان ماندیم. مراسم فوت هندوها تا روز سیزدهم که برای رستگاری روح درگذشته دعا می‏خوانند ادامه می‏‌یابد. بچه‏‌های فامیل آنجا بودند و موقعی که غم و غصه‌‏مان را هضم می‏‌کردیم همه دور هم جمع بودیم.

در خانواده‏‌های امروزی تجربۀ مرگ نسبت به گذشته خیلی تغییر کرده، چون بسیاری از کودکان تا وقتی بزرگ می‌‏شوند هیچ‌یک از بستگان درجۀ یک خود را از دست نمی‏‌دهند. سابقاً، به‌دلیل نرخ بالای مرگ‌‏و‏میر و اینکه بیشتر مردم در اثر بیماری در خانه می‏‌مردند، مرگ واقعاً جزئی از زندگی روزمره بود. ازآنجاکه مردم عموماً در اجتماعات و خانواده‏‌های بزرگ و نزدیک به هم زندگی می‏‌کردند، کودکان نیز خواه‌‏ناخواه بخشی مهم از مراسم مرگ افراد بودند. اما با جداشدن خانواده‏‌ها و طولانی‌‏ترشدن عمر افراد شرایط عوض شد. امروز بسیاری از این مناسک سنتی جای خود را به رسوم تازه داده‌‏اند که بر دریافت کودکان از واقعیات مرگ اثر می‏‌گذارد. حتی در فرهنگ ایرلندی، که ارزش بسیار زیادی برای بُعد اجتماعیِ کنارآمدن با مرگ قائل است، و به همین دلیل به‌طور سنتی یکی از مرگ‏‌اندیش‌‏ترین فرهنگ‏‌های جهان بوده، مجالس ترحیمِ قدیم که در خانه برگزار می‌‏شد کم‏کم جای خود را به روش‌‏های دیگر و سریع‏‌تر می‏‌دهد. این عامل مشارکت کودکان را در مناسک مرگ کاهش داده و آموزش این موارد را بر گردن والدین و معلمان انداخته است.

امروزه که خانواده‌‏ها عموماً هر یک در نقط‌ه‏ای از جهان پراکنده‌‏اند بسیاری از ما با مرگ عزیزانمان از فاصل‌ه‏ای بسیار دور مواجه می‌‏شویم، موضوعی که با آمدن کرونا به‌طرز بی‏‌رحمانه‌‏ای برجسته شده است. فهم این مسئله برای کودکان حتی دشوارتر هم شده: چطور می‏‌شود فقدان کسی را که همیشه از ما دور بوده درک کرد. این احساس فقدان -ولو اینکه انتزاعی باشد- و نبود فضایی که کودکان احساساتشان را بیان کنند ممکن است برایشان، در هر سنی که باشند، بسیار گران تمام شود. در بحبوحۀ فاجعۀ کرونای هند، تایم‏لاین شبکه‏‌های اجتماعی و گروه‌‏های خانوادگی واتساپم، هر روز، پر از اخبار مرگ مردم، دوستان و خویشاوندان می‏‌شد و من به نسلی از کودکان فکر می‏کردم که بدون کوچک‌‏ترین شناختی از پدربزرگ‌‏ها و مادربزرگ‏‌هایشان بزرگ می‌‏شوند. حالا باید همۀ آوارگان با بچه‌‏هایشان دربارۀ مرگ عزیزانی صحبت کنند که چندین‌هزار مایل فاصله دارند، همان پدربزرگ‌‏ها و مادربزرگ‌‏ها، عموها و عمه‌‏هایی که کودکان تنها و تنها در زوم یا فیس‏تایم و در چهارگوش‌‏های کوچک دیجیتالی ملاقاتشان کرده‌‏اند. کودکان معمولاً تنها وقتی مفهوم استمرار مرگ را درمی‏‌یابند که دلتنگ فرد ازدست‏رفته می‏‌شوند. این قضیه وقتی پیچیده می‏‌شود که کودکان مستقیماً متوجه مرگ شخص نمی‌‏شوند. توضیح و فهم فاصله‌‏های بین ما و مرگ کسانی که خیلی کم به دیدارشان می‏‌رویم دشوار است، چراکه وقتی شخص همواره از زندگی کودک غایب بوده، تصور «دلتنگی» محال است.

بدیهی است که کودکان می‏‌توانند مرگ را، به‌خصوص از منظر زیست‏‌شناختی، درک کنند. این موضوع بین همۀ کودکان مشترک است، اما تردیدی هم نیست که بلوغ هیجانی کودکان، بسته به محیط و اعتقادات مذهبی و فراطبیعی آن‌ها، متفاوت است. این موضوع بین همۀ کودکان عمومیت ندارد.

کودکانی که مثلاً با اعتقاد به زندگیِ پس از مرگ بزرگ می‏‌شوند ممکن است معتقد باشند عملکردهای جسمی و ذهنی انسان بعد از مرگ هم ادامه می‌‏یابد و فرد به‌‏نوعی به زندگی خود ادامه می‌‏دهد. وقتی کودکان با فناپذیری خود مواجه می‌‏شوند، این باور می‌‏تواند مایۀ تسلی‏‌شان شود. افراد قبیلۀ وزو، ساکن در مناطق روستایی ماداگاسکار، معتقدند با وجود آنکه عملکردهای جسمی متوقف می‏‌شوند ممکن است برخی عملکردهای ذهنی مثل فهمیدن و به‌خاطرسپردن به کار خود ادامه دهند. پژوهشی که در سال ۲۰۱۰ میان افراد قبیلۀ وزو انجام شد نشان می‏‌دهد حتی کودکان پنج‏‌سالۀ آن‌ها هم فهم قابل‏‌قبولی از مبنای زیست‏‌شناختی مرگ و توقف کامل عملکردهای جسمی دارند. کودکان هنگام ذبح حیوانات حضور دارند، انتظار می‌‏رود در مراسم‏‌های خاکسپاری و ختم شرکت کنند و باید به پدر یا مادر مردۀ خود نگاه کنند تا «بپذیرند» که دیگر هرگز آن‌ها را نخواهند دید. این کودکان تا دوازده‌سالگی تصور دوگانه‌‏انگارانۀ مستحکمی از مرگ شکل می‌‏دهند که مرکب از ابعاد زیست‌‏شناختی و فراطبیعی آن است.

فهم کودکان از مرگ را، تا اندازۀ زیادی، گفت‌وگوهای آن‌ها با بزرگ‌ترها شکل می‌‏دهد. آن‌ها در خلال این گفت‌وگوها فرصت می‏‌یابند پرسش‏٬های خود را در میان بگذارند و بفهمند ممکن است برای سؤالاتشان دربارۀ مرگ بیش از یک پاسخ وجود داشته باشد. چنین گفت‌وگوهایی به کودکان می‌‏آموزد که می‏توان، در عین اعتقاد به توقف عملکردهای زیست‌‏شناختی، به زندگی پس از مرگ نیز معتقد بود و یا اینکه چه‌‏بسا اعتقادات فراطبیعی شانه‌‏به‌‏شانۀ مدل علمی مرگ قرار بگیرد.

«شاید وقتی آدما میمیرن، می‌رن کرۀ ماه. به نظر تو نانا رفته کرۀ ماه؟»

با اینکه دلم می‏‌خواهد معتقد باشم که بله، شاید پدرم رفته کرۀ ماه و از آنجا ما را تماشا می‌‏کند، محافظه‏‌کاری نشان می‏‌دهم و چیزی نمی‏‌گویم.

«چطوری رفته کرۀ ماه؟ سوار موشک شده؟ کی موشک رو می‌رونه»؟

آن یکی قُل وارد میدان می‏‌شود: «خب شاید خلبان داشته باشه».

می‏‌گذارم بین خودشان موضوع را حل کنند. ظاهراً این‌طوری آسان‏‌تر است. من چیزی نمی‏‌گویم بلکه خوابشان ببرد. در تاریکی اتاق دراز می‌‏کشم؛ از این دنده به آن دنده می‏‌شوم و سعی می‏‌کنم به گره‏‌های کوری که نسل اندر نسل در رشته‏‌های به‏‌هم‌‎‏بافتۀ دی‌‏ان‏‌ای‏‌مان وجود داشته فکر کنم، رشته‌‏هایی شبیه دستبند ماولیِ سرخ‏رنگم که برای مراسم روز دهم پدرم بافتیم؛ رشته‏‌ها دور دست‏‌ها می‌‏پیچند و می‌‏پیچند مثل مِهری که ما به یکدیگر داریم، حتی وقتی عشقی نمی‌‏ورزیم، حتی وقتی از آن چیزی نمی‏‌گوییم. نفس عمیقی می‏‌کشم و با خود می‏‌گویم آیا این تنها یک توهم است یا حقیقتاً تنها راه مواجهه با غصه‌‏هایم همین آرزوهای محال جادویی است، همین جهان جادویی که فرزندانم در خاطرم زنده کرده‌‏اند. و درست همان موقعی که خیال می‏‌کنم من دارم به فرزندانم کمک می‏‌کنم مفهوم مرگ را بفهمند -چون حالا می‏‌دانم که این موضوع چقدر برای رشد طبیعی آن‌ها اهمیت دارد- کم‏کم پی می‏برم که شاید سؤالات آن‌ها حتی بیشتر به من کمک می‌‏کند با غم و اندوهم کنار بیایم و طوری آن را بیان کنم که ممکن نیست بتوانم با اطرافیان بزرگسالم به همان صورت در میانشان بگذارم.

یاد روان‌شناس آمریکایی، آلیسون گوپنیک، می‏‌افتم که می‏‌گفت ذهن بچه‌‏ها روی یادگیری تنظیم است ولی وقتی بزرگ می‏‌شوند، همه‌چیز را بدیهی فرض می‏‌کنند. و وقتی ما امور را بدیهی فرض کردیم دیگر نمی‌‏توانیم آنچه می‏‌دانیم را فراموش کنیم و سؤالات درست بپرسیم. در گفت‌وگوهای من با فرزندانم، امکان وجود جادو و خیال و جهان دیگری مطرح می‌شود که ممکن است پدرم هنوز آنجا ادامۀ حیات بدهد. در این گفت‌وگوها سؤالاتی که خود من دربارۀ مرگ دارم نه بی‏‌ربط‌‏اند نه گستاخانه. با سؤالات آن‌ها به‌تدریج درمی‏‌یابم که چه کم از خودم و اطرافیانم خواسته‌‏ام در گیرودار اندوه به دادم برسند و چه بسیار تلاش کرده‌‏ام به خودم بقبولانم همه‌‏چیز مرتب است، حتی آن زمان که در دلم می‏‌دانستم هیچ‌چیز مرتب نیست.

امروز که دیگر از مناسک، مراسم‏‌های مفصل تشییع‏‌جنازه و عزاداری و اجتماع‌‏های بزرگ خویشاوندان خبری نیست شاید، بیش‌ازپیش، به رئالیسم جادویی و داستان‌‏سرایی محتاجیم. شاید عجالتاً پاسخی که به دنبالش هستیم موشک سحرآمیز و سفر به کرۀ ماه باشد. شاید برای کنارآمدن با مرگ و فقدان باید، به‌جای آنکه مسئله را با روش‏‌های واقع‌‏بینانه و علمی از سر باز کنیم، علاقه و کنجکاوی‌ای کودکانه‏ به مرگ (و زندگی) داشته باشیم. شاید پاسخ همین باشد.

فصلنامۀ ترجمان چیست، چه محتوایی دارد، و چرا بهتر است اشتراک سالانۀ آن را بخرید؟
فصلنامۀ ترجمان شامل ترجمۀ تازه‌ترین حرف‌های دنیای علم و فلسفه، تاریخ و سیاست، اقتصاد و جامعه و ادبیات و هنر است که از بیش از ۱۰۰ منبع معتبر و به‌روز انتخاب می‌شوند. مجلات و وب‌سایت‌هایی نظیر نیویورک تایمز، گاردین، آتلانتیک و نیویورکر در زمرۀ این منابع‌اند. مطالب فصلنامه در ۴ بخش نوشتار، گفت‌وگو، بررسی کتاب، و پروندۀ ویژه قرار می‌گیرند. در پرونده‌های فصلنامۀ ترجمان تاکنون به موضوعاتی نظیر «اهمال‌کاری»، «تنهایی»، «مینیمالیسم»، «فقر و نابرابری»، «فرزندآوری» و نظایر آن پرداخته‌ایم. مطالب ابتدا در فصلنامه منتشر می‌شوند و سپس بخشی از آن‌ها به‌مرور در شبکه‌های اجتماعی و سایت قرار می‌گیرند، بنابراین یکی از مزیت‌های خرید فصلنامه دسترسی سریع‌تر به مطالب است.
فصلنامۀ ترجمان در کتاب‌فروشی‌ها، دکه‌های روزنامه‌فروشی و فروشگاه اینترنتی ترجمان به‌صورت تک شماره به‌ فروش می‌رسد اما شما می‌توانید با خرید اشتراک سالانۀ فصلنامۀ ترجمان (شامل ۴ شماره)، علاوه بر بهره‌مندی از تخفیف نقدی، از مزایای دیگری مانند ارسال رایگان، دریافت کتاب الکترونیک به‌عنوان هدیه و دریافت کدهای تخفیف در طول سال برخوردار شوید. فصلنامه برای مشترکان زودتر از توزیع عمومی ارسال می‌شود و در صورتی‌که فصلنامه آسیب ببیند بدون هیچ شرط یا هزینۀ اضافی آن را تعویض خواهیم کرد. ضمناً هر وقت بخواهید می‌توانید اشتراکتان را لغو کنید و مابقی مبلغ پرداختی را دریافت کنید.

پی‌نوشت‌ها:
• ایـن مطلـب را پراگیا آگاروال نوشته و در تـاریخ ۸ ژوئیـۀ ۲۰۲۱ بـا عنـوان «?Is grandad on the moon» در وب‌سایت ایان منتشر شده است. و برای نخستین‌بار با عنوان «وقتی آدما می‌میرن کجا می‌رن؟» در بیست‌ویکمین شمارۀ فصلنامۀ ترجمان علوم انسانی با ترجمۀ عرفان قادری منتشر شده است. وب سایت ترجمان آن را در تاریخ ۲۱ اسفند ۱۴۰۰با همان عنوان منتشر کرده است.
•• پراگیا آگاروال (Pragya Agarwal) نویسنده، سخنران، مشاور و محقق در زمینۀ علوم رفتاری و علم داده‌‏هاست. او مؤسس و مدیر اندیشکدۀ «فیفتی پرسنت فاندیشن» است و پادکستی به نام «آوت‏ساید دباکسس» دارد. نوسان: افشای تعصب‏های ناخودآگاه (Sway: Unravelling Unconscious Bias)، کاش می‌‏دانستیم چه بگوییم: صحبت با کودکان دربارۀ نژاد (Wish We Knew What to Say: Talking with Children about Race) ، مادری/دیگری: در باب انتخاب زن‌بودن (M)otherhood: On the Choices of Being a Woman) کتاب‏‌های او هستند. او در انگلستان زندگی می‏‌کند.

Charlotte’s Web [۱]
British Journal of Developmental Psychology [۲]
The Denial of Death [۳]