عشق چطور بر ازدواج پیروز گشت؟

فرانسین پروز، نیویورک‌تایمز — قصۀ نوح را در نظر بگیرید: زوج‌هایی از بهترین نژاد‌ها، دوبه‌دو قدم می‌زدند و وارد عرشه می‌شدند تا ماه‌عسل چهل شبانه‌روزی خود را آغاز کنند. این سفر در پهناورترین آب‌های جهان و بدون خطر ناآرامیِ شهوانی یا پریشانیِ رمانتیک صورت می‌گرفت. چه روش هوشمندانه‌ای بوده است برای اطمینان از بقای گونه‌ها! چه تأسف‌بار که امروزه ازدواج پر از پیچیدگی است!

کتاب آموزنده و بلندپروازانۀ تاریخچه ازدواج اثر استفانی کونتز^۱ روند پیشرفت نهادی را دنبال می‌کند که مداوماً از آن بدگویی می‌کنند یا آرمانی‌اش تلقی می‌کنند. این نهاد طی قرن‌ها متحول شده و در جوامع سراسر جهان به شکل‌های کاملاً متفاوتی درآمده است. یکی از فرضیات او کشفی تأمل‌برانگیز را بازگو می‌کند: به‌روزترین و غیرمتعارف‌ترین رفتارهای جنسی، بسیار بیش از آنچه در تصور یک جوان بگنجد، قدمت دارد.

کونتز یادآور می‌شود که نرخ طلاق و روابط نامشروع در برخی دوره‌ها از امروز نیز بالاتر بوده و ازدواج با هم‌جنسان در سایر زمان‌ها و مکان‌ها هم اتفاق افتاده است. بااین‌همه، هم‌اکنون دیدگاه بسیاری از کشورها و فرهنگ‌ها تغییری چشمگیر کرده است. منظور، دیدگاه آنها دربارۀ عواقب عاطفی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی تصمیم یک زوج برای ورود به زندگی مشترک است. نقطۀ قوت کتاب هم همین است که نویسنده می‌خواهد به تناقضات بپردازد.

کونتز ابتدا به معانی چندگانۀ ازدواج می‌پردازد: تفسیر قبایل افریقایی و اندونزیایی که در آنها زن و شوهر نه با هم زندگی می‌کنند و نه منابع مالی‌شان را شریک می‌شوند یا جوامع مادرتبار یا شاید عجیب‌تر از همه، برخی چینی‌ها و سودانی‌ها که به شوق تشکیل پیوندهای قومی محکم‌تر، فرزندانشان را به «ازدواج با ارواح» تشویق می‌کنند تا با همسرانی وارد رابطه شوند که تمام شرایط ایده‌آل را دارند؛ اما دیگر در میان زندگان نیستند.

بااین‌وجود، کتاب خیلی زود به سراغ جوامعی می‌رود که بیشتر شبیه ما هستند و در آنها مفهوم ازدواج عموماً با مکان مشترک زندگی، حساب مشترک بانکی و احتمالاً فرزندان همراه است. کونتز با استدلال، از جدید بودن آن چیزی می‌نویسد که خود، آن را «ازدواج مبتنی بر عشق» می‌نامد و رد پایش را تا قرن هجده دنبال می‌کند. او همچنین از این می‌نویسد که چطور ناآرامی اجتماعیِ ناشی از انقلاب فرانسه و امریکا سبب شد نقش‌های جنسیتی جدی‌تر و مدون‌تر شوند.

تلاش کونتز برای جهت‌دهی به تأملات اجداد شکارچی-‌گردآورندۀ ما به تصوراتی دوگانه می‌انجامد؛ مثلاً «زوج‌ها در دنیای دیرینه‌سنگی هرگز تصور نمی‌کردند که دوتایی به خلوتگاهشان در جنگل بروند». بااین‌وجود، وقتی دیدگاه‌های یونانی و رومی را دربارۀ عشق، ازدواج و روابط خارج از ازدواج بررسی می‌کند، گویی بر زمین محکم‌تری پا گذاشته است. اما همین محدوده هم قلمرو گسترده‌ای را در بر می‌گیرد و وقتی نویسنده به‌سرعت تا زمان حال می‌دود، هم خود او و هم خواننده به نفس‌نفس می‌افتند.

«تاریخچۀ ازدواج» بر پایۀ پژوهشی بسیار گسترده است. اگرچه حدود یک‌چهارم کتاب، پاورقی است، فقدان کتاب‌شناسی در این اثر، بسیار نادرست است. درعین‌حال، خواننده فکر می‌کند که شاید موضوع هر فصل، درخور نوشتن چندین کتاب کامل باشد و همین‌طور هم است. شاید هم خواننده منتظر عمقی از مطالب باشد که اثری حرفه‌ای و کارشناسانه با موضوعی محدودتر می‌توانست عرضه کند. برای مثال، در میانۀ بحث کونتز دربارۀ مسیحیت اولیه، به یاد تحقیق شوخ‌طبعانه و نیش‌دار اوتا رانکه هاینمن^۲، عالم الهیات آلمانی، دربارۀ دیدگاه پدران کلیسا نسبت به زنان و جنسیت افتادم: «خواجه‌باشی‌های قلمرو بهشت^۳». همچنین استدلال کونتز را به یاد آوردم که می‌گفت ازدواج برای تثبیت و محافظت از اموال و نه حمایت یا سرکوب زنان شکل گرفت. چنین استدلالی تنها برای خوانندگانی روشنگرانه و بدیع است که در کلاس‌های دانشگاه چرت می‌زنند! این کلاس‌ها همان‌هایی هستند که در آن‌ها توضیح می‌دادند که فردریش انگلس در دهۀ ۱۸۸۰ دقیقاً به همین نتیجه‌گیری رسیده است.

شاید ناسپاسی باشد که از کتابی که چیزهای بسیاری برای عرضه دارد، توقع بیشتری داشته باشیم. تقریباً در تمام صفحات کتاب، نکته‌ای داغ، مفید یا بحث‌برانگیز به چشم می‌خورد؛ به‌ویژه برای کسی که بخواهد رمان‌نویسِ تاریخی شود. برای مثال، امکانات نمایشی بالقوه را در این گفته در نظر بگیرید: «طبق قانون آتن، اگر مردی همسر مرد دیگری را اغوا می‌کرد، مجازاتش مرگ بود؛ اما اگر به همسر مرد دیگری تجاوز می‌کرد، فقط به پرداخت جریمۀ نقدی محکوم می‌شد.» حال، توطئه‌های داخلی یک دربار سلطنتی، مانند دربار شارلمانی را تصور کنید. این دربار به‌ لطف تحمل زیاد پادشاه در برابر روابط خارج از ازدواج، پر بود از فرزندان نامشروع معشوقه‌ها و دخترانش. پس از عقد ازدواج دربی‌شایر در ۱۴۱۳ میلادی، چه پیوندی شکل می‌گرفت؟ در آن عقد، جای اسم عروس خالی بود؛ «زیرا پدر هنوز تصمیم نگرفته بود که کدام دخترش را شوهر دهد». حتی می‌توان نوعی لذت لجوجانه را در کلام روان‌پزشکی دید که در سال ۱۹۵۳ نوشت زنی که بیست سال دارد و «مردی را در نظر ندارد» بهتر است نگران باشد که دیگر هرگز همسری نخواهد یافت!

با‌این‌حال، به نظر می‌رسد که کتاب کونتز شاید بیش از حد برای ارائۀ اطلاعات تلاش می‌کند و ازاین‌رو از پرخوری و درنتیجه، اطلاعاتی نصفه‌ونیمه‌هضم‌شده رنج می‌برد که بیشترشان برای خواننده هضم‌شدنی نیستند. بندی معمولی از کتاب که مملو از اطلاعات، آمار، پیمایش‌ها، مثال‌ها و مثال‌های متناقض است یا فصل‌هایی که با همهمۀ گفت‌وگویی پرحرارت آغاز می‌شوند، برای خواننده‌ای متوسط چه سودی دارند؟

درنتیجه، سؤالاتی که کتاب کونتز به ذهن می‌آورد، بیش از آنکه دربارۀ موضوع ازدواج باشند، دربارۀ ادبیات غیرداستانی هستند و دلایلی که باید آن را بخوانیم. در عصری که اطلاعات یا اطلاعات غلط، به‌راحتی در اینترنت پیدا می‌شوند، آیامی‌توان گفت که دیگر مانند گذشته، تحقیقی جامع‌الاطراف و گسترده، لازم و مفید نیست؟ آیا خواندن کتاب‌هایی مانند گلوی ملکه^۴، تأملات وِین کُستِنبام دربارۀ اپرا، رضایت‌بخش‌تر نخواهد بود؟ آیا خواندن «پروست چگونه می‌تواند زندگی شما را دگرگون کند؟»، اثر آلن دو باتن، «در خرابه‌ها»، اثر کریستوفر وودوارد، «رنگ»، اثر ویکتوریا فینلِی و «مهاجرت‌هایی به تنهایی»، اثر سو هالپرن راضی‌ترمان نمی‌کرد؟ این کتاب‌ها لذتی چندگانه به همراه دارند: پاداشِ آموختنِ موضوعی ناآشنا و تلفیق آن با لذت سبک روایی، زبان فاخر و مهم‌تر از همه مواجهه با احساساتی دل‌نشین و بی‌همتا؛ یعنی تماشای کسی که گام‌هایی شجاعانه برمی‌دارد و روابطی ‌پیش‌بینی‌ناپذیر برقرار می‌سازد. این کتابی است که من دوست دارم دربارۀ ازدواج بخوانم: کتابی که در آن انتقال اطلاعات با فاصله‌ صورت می‌گیرد. در پس این سکوت می‌توان صدای نویسنده را شنید.

اطلاعات کتاب‌شناختی:

پی‌نوشت‌ها:
• این مطلب را فرانسین پروز نوشته است و در تاریخ ۱۲ ژوئن ۲۰۰۵ با عنوان «Marriage, a History: Lithuanians and Letts Do It» در وب‌سایت نیویورک‌تایمز منتشر شده است. وب‌سایت ترجمان در تاریخ ۲۷ آبان ۱۳۹۴ این مطلب را با عنوان «عشق چطور بر ازدواج پیروز گشت؟» و با ترجمۀ نجمه رمضانی منتشر کرده است.
•• فرانسین پروز (Francine Prose) رمان‌نویس، جستار‌نویس و منتقد ادبی است. آخرین کتاب وی چه بخوانیم و چرا (What to Read and Why) نام دارد. پروز همچنین به‌عنوان استاد مهمان در کالج بارد تدریس می‌کند.
[۱] Stephanie Coontz
[۲] Uta Ranke-Heinemann
[۳] «Eunuchs for the Kingdom of Heaven»
[۴] «The Queen’s Throat»